૨૭ (સત્તાવીશ)માં ભવે મોક્ષ
આ અભ્રિપાય હેમચંદ્રાચાર્ય કૃત ત્રિષષ્ટિ શલાકા પુરુષ ચરિત્ર, આવશ્યક નિર્યુક્તિ તથા આવશ્યક વૃત્તિનો છે.
સમવાયાંગ સૂત્ર અનુસાર મહાવીર સ્વામીનો બાવીશમો ભવ પોટ્ટિલ (પ્રિયમિત્ર ચક્રવર્તી)નો છે. સમવાયાંગ સૂત્રના કોટિમા સમવાયમાં પાઠ છે.
“સમણે ભગવં મહાવીરે તિત્થગરભવગ્ગહણાઓ છટ્ઠે પોટિલ્લ ભવગ્ગહણે એગં વાસ કોડિં સામણ્ણ પરિયાગં.”
શ્રમણ ભગવાન મહાવીરે તીર્થંકર ભવથી પાછલા છટ્ઠા પોટ્ટિલના ભવમાં એક કરોડ વર્ષ સુધી શ્રમણપર્યાયનું પાલન કર્યું. આ પાઠમાં સ્પષ્ટ ઉલ્લેખ છે કે ભગવાન મહાવીરના ભવથી પૂર્વનો છટ્ઠો અર્થાત્ બાવીશો ભવ પોટ્ટિલ (પ્રિયમિત્ર ચક્રવર્તી)નો હતો.
પૂર્વના છટ્ઠા ભવથી સત્યાવીશમાં મહાવીર સ્વામીના ભવની ગણનામા સમવાયાંગસૂત્રની વૃત્તિમાં અભયદેવસૂરિ એ દેવાનંદામાતાની કુક્ષિમાં પ્રભુ રહ્યા. તે છવ્વીશમો ભવ અને ત્રિશલા માતાની કુક્ષિમાં આવ્યા ત્યારથી સત્યાવીશમો ભવ તે રીતે ગણના કરેલ છે.
હેમચંદ્રાચાર્ય, ગુણચંદ્ર ગણિ વગેરે આચાર્યોએ દેવાનંદા તથા ત્રિશલા માતાની કુક્ષિના બે ભવ ન ગણતા એક જ ભવ ગણેલ છે. તેમના મતે ત્રેવીશમો ભવ પ્રિયમિત્ર ચક્રવર્તીનો છે અને તે પૂર્વે બાવીશમો ભવ મનુષ્યનો (વિમલ રાજાનો ) છે.
સમવાયાંગ સૂત્ર અનુસાર આવશ્યક હેમચંદ્રાદિ આચાર્ય મતાનુસાર
૨૨મો ભવ પોટ્ટિલનો વિમલરાજાનો
૨૩મો ભવ ૭મા દેવલોકનો પ્રિયમિત્ર ચક્રવર્તી (પોટ્ટિલ)
૨૪મો ભવ નંદન રાજાનો ૭મા દેવલોકનો
૨૫મો ભવ ૧૦મા દેવલોકનો નંદનરાજાનો
૨૬મો ભવ દેવાનંદાની કુક્ષિનો ૧૦મા દેવલોકનો
૨૭મો ભવ ત્રિશલાની કુક્ષિથી ભગવાન મહાવીરનો
લઈ ભગવાન મહાવીરનો
આ બન્ને માન્યતામાં એક પ્રશ્ન ઉપસ્થિત થાય છે કે ચક્રવર્તીની આગત ૮૨ બોલની પ્રજ્ઞાપના સૂત્રમાં બતાવી છે. ૮૧ પ્રકારના દેવ અને પેલી નરકમાંથી નીકળેલ જીવજ ચક્રવર્તી થાય. મહાવીર સ્વામીનો એકવીશમો ભવ ચોથી નરકનો છે તો તે ભવ પછી પ્રિયમિત્ર ચક્રવર્તીની ભવગણના અથવા બાવીશમાં વિમલનાથના, મનુષ્યના ભવ પછી પ્રિયમિત્ર ચક્રવર્તીનો ભવ ગણતા આગમ સાથે વિરોધ આવે છે.
સમાધન એ છે કે ભગવાન મહાવીરના સત્યાવીશ ભવની ગણના મુખ્ય-મુખ્ય ભવના આધારે જ કરેલ છે. તે સત્યાવીશ ભવોની વચ્ચે -વચ્ચે ભગવાનને અનેકવાર અનેક ભવોમાં પરિભ્રમણ કરેલ છે.
“જૈન ધર્મકા મૌલિક ઈતિહાસ-પ્રથમ ભાગ”માં આચાર્ય હસ્તિતમલ્લજી મહારાજે એકવીશમાં ચોથી નરકના ભવ પછી અનેક ભવ – અંતમા પ્રથમ નરમના નરકી બન્યા તેમ બતાવી બાવીશમો પોટ્ટિલ (પ્રિયમિત્ર ચક્રવર્તી)નો ભવ બતાવેલ છે. પહેલી નરક પછીનો ચક્રવર્તીનો ભવ ગણતા આગમ સાથે વિરોધ રહેતો નથીે તેજ રીતે બાવીશમાં મનુષ્યના ભવ અને ત્રેવીશમાં ચક્રવર્તીના ભવ વચ્ચે દેવલોકાદિના ભવની સંભાવના છે.
દિગમ્બર સાહિત્યમાં મહાવીર સ્વામીના ૩૩ ભવ બતાવ્યા છે. તેમાં પ્રિયમિત્ર ચક્રવર્તીનો ભવ પૂર્વ સાતમા દેવલોકનો દેવ ભવ બતાવેલ છે.
પ્રભુનો સત્યાવીશમો ભવ
પ્રભુનું ચ્યવનઃ
આ જંબૂદ્વીપના ભરતક્ષેત્રની વૈશાલીનગરીમાં બ્રાહ્મણકુંડનામે બ્રાહ્મણોનું એક ગામ હતું. ત્યાં કોંડાલસકુળના ઋષભદત્ત નામે બ્રાહ્મણ અને તેની દેવાનંદા નામે પત્ની હતી. અષાઢ સુદ – ૬ના, હસ્તોત્તરા (ઉત્તરાષાઢા) નક્ષત્રમાં નંદનમુનિનો જીવ દેવલોકથી ચ્યવી દેવાનંદાની કુક્ષિમાં અવતર્યો. મરીચિના ભવમાં બાંધેલા નીચગોત્ર કર્મ, ભોગવવા છતાં શેષ રહેલી નીચગોત્રના પ્રભાવે બ્રાહ્મણકુળમાં ઉત્પન્ન થયા. દેવાનંદાએ ૧૪ મહાસ્વપ્ન જોયા. પ્રાતઃકાળે દેવાનંદાએ પોતાને આવેલ સ્વપ્નની વાત ઋષભદત્તને જણાવી. ઋષભદત્તને તે સંબંધી વિચાર કરી જણાવ્યું કે તમારે ચાર વેદનો પારગામી પુત્ર થશે. પુત્ર દેવાનંદાની કુક્ષિમાં આવતા બ્રાહ્મણને મોટી સમૃદ્ધિ પ્રાપ્ત થઈ.
પ્રભુના ગર્ભકાળની ૮૨ રાત્રિ પૂર્ણ થઈ અને ૮૩મી રાત્રિએ શક્રેન્દ્રનું આસન ચલાયમાન થયું શક્રેન્દ્રે અવધિજ્ઞાનનો ઉપયોગ મૂક્યો. અંતિમ તીર્થંકર ને બ્રાહ્મણકુળમાં ઉત્પન્ન થયેલ જાણી, વિચાર કરવા લાગ્યો કે અરિહંત, ચક્રવર્તી, વાસુદેવ, બળદેવ કદાચિત કર્મના દોષથી બ્રાહ્મણાદિકુળમાં ઉત્પન્ન થાય પરંતુ તે કુળમાં જન્મ તો ન જ લે. તેઓને મહાકુળમાં લઈ જવા તે અમારો અધિકાર છે.
ઈન્દ્રની આજ્ઞાથી નૈગમેષી દેવે ગર્ભની ૮૩મી રાત્રેઅર્થાત્ ૮૨ાા રાત્રિ વ્યતીત થતાં, ભાદરવા વદ – ૧૩ના હસ્તોત્તરા નક્ષત્રમાં, દેવાનંદાની કુક્ષિમાંથી ગર્ભને લઈ, વિદેહદેશની (બિહાર પ્રાંતની) વૈશાલી નગરીના ક્ષત્રિયકુંડગ્રામના સિદ્ધાર્થરાજાની પટ્ટરાણી ત્રિશલાની કુક્ષિમાં ગર્ભને સ્થાપિત કર્યો અને ત્રિશલારાણીની કુક્ષિમાં રહેલ ગર્ભને દેવાનંદાની કુક્ષિમાં સ્થાપિત કર્યો. તે સમયે દેવાનંદાએ ૧૪ મહાસ્વપ્ન મુખમાંથી બહાર નીકળતાં જોયાં. તે શરીર નિર્બળ અને નિસ્તેજ બની ગઈ. મારા ગર્ભની કોઈએ ચોરી કરી, તેમ વિચારી આર્ત્તધ્યાન કરવા લાગી. તે જ સમયે ત્રિશલારાણીએ ૧૪ મહાસ્વપ્નો મુખમાં પ્રવેશતા જોયાં. ઈન્દ્રે, સિદ્ધાર્થરાજા અને સ્વપ્નપાઠકોએ તીર્થકર જન્મરૂપ તે સ્વપ્નોનું ફળ બતાવ્યું.
ગર્ભસ્થ પ્રભુના પુણ્ય પ્રભાવથી આખું કુળ ધન-ધાન્યની સમૃદ્ધિથી વૃદ્ધિ પામ્યું. જે રાજાઓ ગર્વથી પૂર્વે સિદ્ધાર્થરાજાને નમતા ન હતા તેઓ ભેટ લઈને આવ્યા અને પોતાની મેળે સિદ્ધાર્થરાજાને નમવા લાગ્યા.
ગર્ભકાળ સાતમાસનો થયો ત્યારે ગર્ભસ્થ પ્રભુને વિચાર આવ્યો કે ‘મારા ફરકવાથી (હલન-ચલનથી) માતાને વેદના થાય છે. જો હું હલન-ચલન બંધ કરું તો માતાને વેદના ન થાય. તેમ વિચારી પ્રભુ યોગીની જેમ નિશ્ચલ થઈ ગયા. પોતાના અંગો સંકોચી લીધા. ગર્ભસ્થ બાળકનું હલન-ચલન બંધ થતા માતાને ચિંતા થવા લાગી કે મારા ગર્ભનું શું થયું? શું ગર્ભ નાશ પામ્યો હશે કે કોઈએ હરી લીધો હશે? ગર્ભની ચિંતામાં માતા દુઃખી થઈ ગયા.
પ્રભુએ અવધિજ્ઞાન વડે માતાની વેદના જાણી, અને ગર્ભજ્ઞાપન કરાવવા અંગુલિ ચલાયમાન કરી. (આંગળી હલાવી). ગર્ભના હલન-ચલનથી ગર્ભ અક્ષત છે તેમ જાણી ત્રિશલારાણી હર્ષિત થયા. આ પ્રસંગ ઉપરથી પ્રભુએ વિચાર્યું કે માતા-પિતાના જીવન દરમ્યાન દીક્ષા લઈશ તો તેઓ આર્ત્તધ્યાન દ્વારા કેટલા અશુભ કર્મ બાંધશે? સાતમે માસે પ્રભુએ અભિગ્રહ કર્યો કે, ‘માતા પિતા જીવતા હશે ત્યાં સુધી દીક્ષા અંગીકાર કરીશ નહિ.’
પ્રભુનો જન્મઃ
નવમહિના અને સાત દિવસનો ગર્ભકાળ પૂર્ણ થતા, ચૈત્ર સુદ – ૧૩ના હસ્તોત્તરા નક્ષત્રમાં, ત્રિશલામાતાએ સુવર્ણવર્ણી, સિંહના લાંછનયુક્ત પુત્રને જન્મ આપ્યો. પ્રભુને મેરુ પર્વત ઉપર લઈ જ્યારે ઈન્દ્રો જળ વડે અભિષેક કરતા હતો ત્યારે સૌધર્મેન્દ્ર ના મનમાં શંકા થઈ કે પાણીનો આટલો બધો અભિષેક આ બાળક કેવી રીતે સહન કરી શકશે? ઈન્દ્રની આ શંકાને દૂર કરવા પ્રભુએ પગના અંગૂઠાથી મેરને દબાવ્યો. પગના અંગૂડાથી મેરુને દબાવતાં જ તેનાં શિખરો નમવા લાગ્યા. મેરુ પર્વત ડોલવા લાગ્યો. ‘આ શું થયું?’ તે જોવાં ઈન્દ્રે અવધિજ્ઞાનનો ઉપયોગ મૂક્યો. પ્રભુનું સાર્મ્થ્ય જોતાં જ ઈન્દ્રને પોતાની ભૂલનો ખ્યાલ આવી ગયો. તીર્થંકરો તો અતુલ બળવાળા જ હોય છે. પ્રભુના બળ વિષયક, સહનશક્તિ વિષયક મેં શંકા કરી તેમની આશાતના કરેલ છે. ઈન્દ્રે પ્રભુની વારંવાર ક્ષમાયાચના કરી. અભિષેક પૂર્ણ થતાં પ્રભુને માતા પાસે મૂકી, ઈન્દ્ર સ્વસ્થાને ગયા.
પ્રભુ ગર્ભમાં આવ્યા ત્યારથી સિદ્ધાર્થરાજા ગ્રામ-રાષ્ટ્રથી વૃદ્ધિ પામ્યા. રાજ્યમાં ધનધાન્યાદિકની વૃદ્ધિ થવા લાગી તેથી માતા-પિતાએ પ્રભુનું વર્ધમાન નામ પાડ્યું. તે ઉપરાંત પ્રભુનાં બીજાં બે સાર્થક નામ થયાં.
બાળપ્રભુની નિર્ભયતાઃ
તપશ્ચર્યા કરવાથી, શ્રમ કરવાથી ‘શ્રમણ’ એવું સાર્થક નામ થયું. પ્રભુનું ત્રીજું નામ ‘મહાવીર’ શક્રેન્દ્રે પાડ્યું. કોઈ એકવાર શક્રેન્દ્રે પોતાની સભામાં પ્રભુના ધૈર્યની પ્રશંસા કરી. પ્રભુની તે પ્રશંસા સહન ન થતા એક દેવ પ્રભુની પરીક્ષા કરવા આવ્યો. તે સમય બાળપ્રભુ બાળકો સાથે રમતા હતા. દેવે ક્રૂર ભયંકર સર્પનું રૂપ ધારણ કર્યું. નિર્ભયતાપૂર્વક પ્રભુએ તેને ઉપાડી દૂર ફેંકી દીધો. હવે તે દેવ બાળકનું રૂપ બનાવી, પ્રભુ સાથે રમવા લાગ્યો. તે રમતમાં એવો નિયમ હતો કે જીતેલી વ્યક્તિને પરાજિન વ્યકતિઓ(બાળકો) પોતાની પીઠ ઉપ્ર બેસાડી, વહન કરે. રમતમાં પ્રભુની જીત થતાં બધાં બાળકો પ્રભુને પીઠ પર બેસાડી, વહન કરાવા લાગ્યા. કુમારરૂપ આ દેવપણ પ્રભુને પોતાન સ્કંધ ઉપર બેસાડી, પોતાનું રૂપ મોટું કરવા લાગ્યો. નિર્ભીક એવા ભગવાને મુષ્ટીથી તેના ઉપર પ્રહાર કર્યો. તે પ્રહારથી દેવ સંકોચ પામી ગયો. તેનું રૂપ નાનું થઈ ગયું. તે દેવ અપરાધની ક્ષમા માંગી સ્વસ્થાને ગયોે. તે સમયે સંતેષ્ટ થયેલા ઈન્દ્રે પ્રભુનું મહાવીર એવું નામ સ્થાપન કર્યું. પ્રભુ ઉપસર્યોથી પણ ચલાયમાન થવાના નથી તેમ ધારી ઈન્દ્રે ‘મહાવીર’નામ આપ્યું. યોગશાસ્ત્રમાં જન્મોત્સવ સમયે પ્રભુ એ મેરુંને કંપાવ્યો ત્યારે શક્રેન્દ્રે ‘મહાવીર’ નામ સ્થાપન કર્યું તેમ કહેલ છે. તત્ત્વાર્થસૂત્રની વૃત્તિમાં પૂર્વે વૈરી સંગમદેવે મૂકેલા કાળચક્રથી પ્રભુ ડગ્યા નહિ ત્યારે ઈન્દ્ર વગેરે વીર-વીર છે આ પ્રમાણે ઊંચા સ્વરે બોલતા હતા, તેમ દર્શાવેલ છે. સંક્ષિપ્તમાં કહી શકાય કે પ્રભુને મહાવીર નામ ઈન્દ્રે આપેલ છે.
વર્ધમાને કરેલ ઐદ્ર વ્યાકરણની રચનાઃ-
વર્ધમાનકુમાર આઠ વરસ ઉપરાંતના થયા ત્યારે પિતાએ તેમને ઉપાધ્યાય પાસે ભણવા મોકલ્યા. ઈન્દ્રનું આસન કંપાયમાન થયું. અવધિજ્ઞાનનો ઉપયોગ પાસે ભણવા મોકલ્યા. ઈન્દ્રને આસન કંપાયમાન થયું. અવધિજ્ઞાનનો ઉપયોગ મૂકતા પ્રભુને સિદ્ધાર્થ રાજાએ ગુરુકુળમાં મૂક્યા છે તે જાણ્યું. ઈન્દ્રે વિચાર્યું કે તીર્થંકર તો ત્રણ જગતના નાથ છે તેને માથે ગુરુ હોય? શું પ્રભુને શિષ્યપણું હોય? પ્રભુતો અત્યારે ત્રણ જ્ઞાનના ધારક છે. તેઓને બાહ્યજ્ઞાન મેળવવાની જરૂરનથી. અજ્ઞાનીને ભણવાનું હોય જ્ઞાનીને નહિ. આમ વિચારી ઈન્દ્ર તત્કાલ ગુરુકુળમાં આવ્યા. વર્ધમાનકુમારને ઉપાધ્યાયના આસન ઉપર બેસાડી, પોતે શિષ્ય બની, પ્રભુને ભણાવવાની પ્રાર્થના કરી. તે સમયે પ્રભુએ ઈન્દ્રોને વ્યાકરણ શીખવાડયું. તે વ્યાકરણ “શબ્દાનુંશાસન અથવા ઐંદ્ર વ્યાકરણ”ના નામે પ્રસિદ્ધ થયું.
યૌવનને પ્રાપ્ત, સાત હાથની ઊંચી કાયાવાળા પ્રભુનું નથા પ્રકારનું ભોગકર્મ શેષ હોવાથી સમરવીર નામના રાજાની યશોદા નામની રાજકન્યા સાથે પ્રભુના વિવાહ થયા. પ્રભુને કેટલાક કાળ બાદ યશોદાદેવી દ્વારા પ્રિયદર્શના નામનાી દુહિતા પ્રાપ્ત થઈ. યથાસમયે બહેન સુદર્શનાના પુત્ર જમાલી સાથે પ્રિયદર્શનાના વિવાહ થયા.
વર્ધમાનકુમાર ૨૮ વર્ષના થયા ત્યારે સિદ્ધાર્થરાજા અને ત્રિશલાદેવીએ અનશનવ્રત સ્વીકાર્યું. આયુષ્યપૂર્ણ થતાં ૧૨મા દેવલોકમાં ગયા, ત્યાંથી ચ્યવી મહાવિદેહ ક્ષેત્રમાં જન્મ લઈ, નિર્વાણ પામશે.
ગર્ભકાળમાં કરેલ અભિગ્રહ પૂર્ણ થતાં, રાજા બનેલ અગ્રજ નંદિવર્ધન પાસે વર્ધમાને દીક્ષા લેવા માટે અઆજ્ઞા માંગી. માતા-પિતાના વિયોગથી દુઃખી નંદિવર્ધને દીક્ષાની આજ્ઞા ન આપી તેથી પ્રભુ બે વર્ષ પર્યંત ભાવયતિ બની સંસાર રહ્યા. સાંવત્સરિક દાન આપી, પ્રભુ ‘ચંદ્રપ્રભા’ નામની શિબિકા દ્વારા જ્ઞાતખંડ નામના ઉદ્યાનમાં પધાર્યા.
સંયમ સ્વીકાર :
માગસર વદ – ૧૦ના હસ્તોત્તરાનક્ષત્રમાં, છઠ્ઠ તપયુક્ત પ્રભુએ ૩૦ વર્ષની ઊંમરે દીક્ષા ગ્રહણ કરી. દીક્ષાબાદ પ્રભુ વિહાર કરી અન્યત્ર જતા હતા ત્યારે સોમ નામના બ્રાહ્મણે પ્રભુને કહ્યું, “આપે સાંવત્સરિક દાન આપ્યું પરંતુ મંદભાગ્યવાળો હું તે સમયે યાચક વૃત્તિમાટે બહાર ગયેલ તેથી આપના હાથે દાન પામી ન શક્યો. હવે મારા ઉપર કૃપા કરી દાન આપો.” પ્રભુ કહે હવે તો હું નિઃસંગ છું તથાપિ દીક્ષા સમયે ઈન્દ્રે ખંભા ઉપર આ વસ્ત્ર નાખેલ છે. તેનો અર્ધભાગ તું લઈલે. બ્રાહ્મણ તે વસ્ત્રનો અર્ધો ભાગ લઈ, દરજી પાસે છેડા બંધાવવા ગયો. બહુમૂલ્યવાળા તે વસ્ત્રોનો બીજો અર્ધોભાગ લાવવા દરજીએ બ્રાહ્મણને કહ્યું, તે બન્ને ભાગને સાંધી, આખું વસ્ત્ર વેચવાથી એક લાખ દિનાર મળશે તેમ દરજીનું કહેવું હતું. બ્રાહ્મણ પ્રભુની પાછળ-પાછળ ફરવા લાગ્યો. એક વરસ ઉપરાંત એક માસ અર્થાત્ તેર માસ વ્યતીત થયા ત્યારે તે અર્ધુવસ્ત્ર પ્રભુના ખભા ઉપરથી પડી ગયું. બ્રાહ્મણે તે વસ્ત્ર લઈ લીધું.
પ્રથમ ઉપસર્ગ ગોવાળનોઃ-
દીક્ષાબાદ વિહાર કરી પ્રભુ કૂર્માર ગામ સમીપે પધાર્યા. ત્યાં રાત્રિવાસ કર્યો. પ્રભુ કાયોત્સર્ગ કરી ઊભા રહ્યા. સંધ્યા સમયે એક ગોવાળ ત્યાં આવ્યો પ્રભુ પાસે પોતાના બળદો રાખી ગામમાં કામ માટે ગયો. પાછો આવી જોયું તો બળદો તયાં ન હતા. પ્રભુ તો મૌન ભાવે ધ્યાનમાં સ્થિત હતા. ગોવાળ રાત્રિભર જંગલોમાં બળદોને શોધતો, ફરતો રહ્યો. બળદો બળદો જંગલમાં ફરી પ્રભુ હતા ત્યાં પાછા આવીને વાગોળવા-વાગોળતા બેઠા. સૂર્યોદય થતા ગોવાળ ત્યાં આવ્યો અને બળદોને પ્રભુ પાસે જોયા. ગોવાળે વિચાર્યું કે મારા બળદોને ચોરી જવા માટે ક્યાંક સંતાડી રાખ્યા હશે. આ તો સારું થયું કે હું પાછો આહીં આવ્યો. આમ વિચારી પ્રભુને રાશવડે મારવા દોડ્યો. આ જ સમયે પ્રભુની સ્થિતિ જોવા ઈન્દ્રે અવધિજ્ઞાનનો ઉપયોગ મૂક્યો અને પ્રભુનો પ્રથમ ઉપસર્ગ જોઈ, તત્કાલ ત્યાં આવી ગોવાળને મારતો અટકાવ્યો.
ઈન્દ્રની વિનંતિ :-
ઈન્દ્રે પ્રભુને વિજ્ઞપ્તિ કરી, “પ્રભુ! બાર-બાર વર્ષ પર્યંત આપને ખૂબ જ ઉપસર્ગો આવશે. તે ઉપસર્ગોને નિવારવા હું તમારો પરિપાર્શ્વક (સેવક) બની સાથે રહેવા ઈચ્છુ છું.” પ્રભુએ ઈન્દ્રને કહ્યું, “હે ઈન્દ્ર! અરિહંતો કદિ પરસહાયની અપેક્ષા રાખતા નથી. પરની સહાયથી કેવળજ્ઞાન પ્રાપ્ત થાય નહિ. જિનેન્દ્રો પોતાના વીર્યથીજ કેવળજ્ઞાન પામે છે. અને પોતાના વીર્યથી જ મોક્ષે જાય છે.” આ સાંભળી ઈન્દ્ર તો પ્રભુ સાથે ન રહી શક્યા પરંતુ સિદ્ધાર્થ નામના યક્ષને પ્રભુ સાથે રહેવા આજ્ઞા કરી. સિદ્ધાર્થ યક્ષ પોતાના પૂર્વભવમાં પ્રભુના માસીનો પુત્ર હતો. બાલતપથી તે વ્યંતરદેવ થયો હતો.
બીજા દિવસે કોલાક ગામમાં, બહુલ નામના બ્રાહ્મણના ઘેર પરમાન્ન (ખીર)થી પ્રભુનું પ્રથમ પારણું થયું.
પ્રભુ અપ્રતિબદ્ધપણે વિચરવા લાગ્યા. દીક્ષા સમયે ઈન્દ્રોએ શરીર પર વિલેપન કરેલ તે વિલેપનના દિવ્ય, સુગંધી પદાર્થોની સુગંધથી આર્કષાઈ ભમરા કીડા આદિ જંતુઅલ ઉપદ્રવ કરવા લાગ્યા. સ્ત્રોઓ તેના અંગના સંગની પ્રાર્થના કરવા લાગી. આ રીતના પ્રતિકૂળ-અનુકૂળ ઉપસર્ગો પ્રભુએ ચાર મહિના સુધી સહન કર્યા.
પ્રથમ ચાતુર્માસ :
તાપસોના કુલપતિની પ્રાર્થનાથી પ્રભુ પ્રથમ ચાતુર્માસ મોરાક ગામમાં તાપસોના આશ્રમમાં રહ્યા. અહીં પ્રભુ તૃણનિર્મિત એક ઝુંપડીમાં કાયોત્સર્ગ કરી રહ્યા. તે વરસે દુષ્કાળ હોવાથી, ગાયો આવીને ઝૂંપડીના તૃણને ખાવા લાગી. ધ્યાનસ્થ પ્રભુ તો પોતાના ધ્યાનમાં મગ્ન હતા. તેથી ગાયોને કાઢતા નહિ. ઝૂંપડીનું ઘાસ ખવાઈ જવાથી ઝૂંપડી નાશ પામવા લાગી. તાપસો કુલપતિ પાસે જઈ પ્રભુની ફરિયાદ કરવા લાગ્યા. કુલપતિએ ભગવાનની ઝુંપડીની રક્ષા કરવાનું કહ્યું. તે ઉપરાંત જણાવ્યું કે , “તમારા પિતાએ યાવત્જીવન સર્વ આશ્રમોની રક્ષા કરી છે, દુષ્ટોને શિક્ષા કરવી તે તમારી પણ ફરજ છે. વિવેકી થઈને તમે પોતે જ આશ્રમની ઉપેક્ષા કરે કરો છો?” આ સમયે પ્રભુએ પાંચ અભિગ્રહ ધારણ કર્યા.
૧. અપ્રીતિ થાય ત્યાં વસવું નહિ.
૨. હંમેશા કાયોત્સર્ગ કરીને જ રહેવું.
૩. પ્રાયઃ મૌન ધારણ કરવું.
૪. કરપાત્રમાં જ ભોજન કરવું.
૫. ગૃહસ્થનો વિનય કરવો નહિ.
શૂલપાણિ યક્ષનો ઉપસર્ગઃ
આશ્રમમાં સર્વને અપ્રીતિ થશે તેમ ધારી, વર્ષાકાળ (ચાતુર્માસ) દરમ્યાન જ પ્રભુ ત્યાંથી વિહાર કરી, અસ્થિક ગામમાં આવ્યા. અસ્થિક ગામમાં પ્રભુ શૂલપાણિ યક્ષના યક્ષાયતનમાં રહ્યા. યક્ષાયતનમાં રાત્રિવાસ રહેનારને યક્ષ મારી નાખતો હતો. તેથી લોકોએ પ્રભુને ત્યાં ઊતરવાની ના પાડી. આ ગામ સમીપે એક વણીકનો મુખ્ય બળદ અતિભાર ખેંચવાથી પડી ગયો. માલિકે તેની સારસંભાળ રાખવા ગામના લોકોને ધન આપ્યું. તે ધન લોકો ખાઈ ગયા અને બળદોની સારસંભાળ ન રાખી. તે બળદ મૃત્યુ પાીમ, વ્યંતરદેવ બની લોકોને ઉપદ્રવ કરતો. તે વ્યંતર બોધને યોગ્ય છે તેમ જાણી પ્રભુ ત્યાં જ રહ્યા.
રાત્રે શૂઈપાણિ યક્ષે આવી મહાઅટ્ટહાસ્ય કર્યું. પ્રભુ ક્ષોભ ન પામ્યા. તેથી હાથી, પિશાચ, સર્પનાં રૂપો લઈ પ્રભુને ઉપસર્ગો આપ્યા પરંતુ પ્રભુ ધ્યાનથી વિચલિત ન થયા. તેથી યક્ષે પ્રભુને શિર, નેત્ર, મૂત્રાશય, નાસિકા, દાંત, પૃષ્ટ અને નખ એમ સાત સ્થાનમા એકસાથે અસહ્ય વેદના પ્રગટ કરી, સામાન્ય માણસને એક -એક વેદના પણ મૃત્યુ આપી શકે. તેવી સાતે વેદના પ્રભુએ સહન કરી. આ રીતે કંઈક ન્યૂન ચાર પ્રહર પર્યંત યક્ષે ઉપસર્ગો કર્યા, પણ પ્રભુ ધ્યાનથી અંશ માત્ર ડગ્યા નહિ. પ્રભુની ધીરજ અને સહનશીલતા થી પ્રભાવિત થઈ યક્ષે, પ્રભુ પાસે વારંવાર પોતાના અપરાધની ક્ષમા માંગી અને ભક્તિ ભાવ પ્રગટ કર્યો.
રાત્રિભરના ઉપસર્ગથી શ્રમિત પ્રભુને બે ઘડી નિદ્રા આવી તેમાં પ્રભુએ દશ સ્વપ્નો જોયા.
પ્રભુનાં દશ સ્વપ્ન
સ્વપ્ન સ્વપ્નનું ફળ
૧. વૃદ્ધિ પામતા તાલ-પિશાચને ૧. પ્રભુ મોહને હણશે.
પ્રભુએ પોતે હણ્યો.
૨. શ્વેત કોકિલ જોયો. ૨. શુકલ ધ્યાન પર આરૂઢ થશે.
૩. પોતાની સેવા કરતો વિચિત્ર કોકિલ જોયો ૩. પ્રભુ દ્વાદશાંગી પ્રવર્તાવશે.
૪. સુગંધી પુષ્પની બે માળા જોઈ. ૪. સાધુ ધર્મ-શ્રાવકધર્મની પ્રરૂપણા કરશે.
૫. પોતાની સેવા કરવા ઉદ્યત ગોવર્ગ જોયો. ૫. ચતુર્વિધ સંઘ સેવા કરશે.
૬. પદ્મ કમળોથી વ્યાપ્ત પદ્મસરોવર જોયું. ૬. દેવો સેવક બનશે.
૭. બે ભુજાથી સમુદ્ર પોતે તરી ગયા ૭. ભવ સમુદ્રોને તરી જશે.
તેમ જોયું.
૮. તેજસ્વી સૂર્ય જોયો. ૮. કેવળજ્ઞાનને પ્રાપ્ત કરશે.ુ
૯. પોતાના આંતરડાથી વીંટળાયેલો ૯. પ્રભુને યશ અને પ્રતાપ ત્રણેલોકમાં વ્યાપ્ત
માનુષોત્તર પર્વત જોયો. થશે.
૧૦. મેરૂપર્વત ઉપર પોતાને આરૂઢ જોયા. ૧૦. સિંહાસનારૂઢ થઈ પ્રભુ દેશના આપશે.
પ્રભુને આવેલ દશ સ્વપ્ન ઉત્પલ નિમિતજ્ઞે, પોતાના જ્ઞાનથી જાણી, ભક્તિથી તેનાં ફળ લોકોને જણાવ્યા. એક ચોથા સ્વપ્નનું ફળ તે જાણી ન શક્યો. ચોથા સ્વપ્નનું ફળ પ્રભુને તેને પૂછ્યું અને પ્રભુએ તેનો ઉત્તર આપ્યો.
આઠ અર્ધમાસખમણ કરી પ્રભુ પ્રથમ ચાતુર્માસ પૂર્ણ કરી અન્યત્ર વિચરવા લાગ્યા.
ચંડકૌશિક સર્પનો ઉપસર્ગ :
એકદા પ્રભુ શ્વેતાંબી નગરી તરફ ચાલ્યા. રસ્તામાં ગોવાળોએ પ્રભુને કહ્યું, “પ્રભુ! આ માર્ગે તમે ન જાવ. જોકે આ માર્ગ સીધો શ્વેતાંબી જાય છે. પરંતુ રસ્તામાં કનકખળ નામે તાપસોનો આશ્રમ આવે છે. ત્યાં હમણા એક દૃષ્ટિવિષ સર્પ રહે છે. તેની દૃષ્ટિ જે મનુષ્ય, પશુ કે પક્ષી ઉપર પડે, તેનું વિષથી મૃત્યુ થાય છે.માટે આ રસ્તને ન જતા, આપ જરા લાંબા, આ બીજા માર્ગેથી ચાલો તો સારું.”
પ્રભુએ જ્ઞાનથી તે સર્પને ઓળખ્યો કે આ સાધુ પૂર્વભવમાં તપસ્વી સાધુ હતા. એકવાર રસ્તામાં તેના પગ નીચે દેડકી કચરાઈ ગઈ. સાથે રહેલા બીજા સાધુએ તેના આ દોષ તરફ ધ્યાન ખેચ્યું, સાયંકાળે પ્રતિક્રમણ સમયે તેની આલોચના લેવા પ્રથમના સાધુએ કહ્યું ત્યારે ક્રોધથી સાધુને મારવા તે દોડ્યો અને સ્તંભ સાથે માથુ અથડાવવાથી તેનું મૃત્યું થયું. સંયમની વિરાધનાથી તે સાધુ કાળ કરી જ્યોતિષ્ક દેવમાં ઉત્પન્ન થયો. ત્યાંથી ચ્યવી કનકખલ આશ્રમમાં કૌશિક નામે કુલપતિનો પુત્ર થયો. તેના ઉગ્ર સ્વભાવને કારણે તે ચંડકૌશિક તરીકે ઓળખાવવા લાગ્યો. તેને તેના ઉપવન પ્રતિ ખુબ જ પ્રીતિ હતી. તે વનમાંથી કોઈ પત્ર-ફૂલ કે સડેલું ફળ પણ લેત ો તેને મારવા દોડતો.
એકવાર ચંડકૌશિક કામ પ્રસંગે બહાર ગયેલ. ત્યારે નજીકના નગરમાંથી કેટલાક રાજકુમારો તે વનમાં આવ્યા. તેઓ વનનાં વૃક્ષોને નુકસાન કરવા લાગ્યા. બહારથી આવતાં જ આ સમાચાર જાણી, હાથમાં કુહાડો લઈ, તે રાજકુમારોને મારવા ચંડકૌશિક દોડ્યો. રાજકુમારો તો ભાગી ગયા, પરંતુ રસ્તામાં આવતા એક ખાઢામાં ચંડકૈશિક પડી ગયો. પોતાના હાથમાં રહેલા કુહાડાથી પોતાનું મસ્તક છેદાઈ ગયું અને તે તત્કાળ મૃત્યુ પામ્યો. મૃત્યુ બાદ કનકખળ આશ્રમમાં જ સર્પપણે ઉત્પન્ન થયો.
તે સર્પને પ્રતિબોધ કરવાનો સમય થયો છે તેમ જાણી, પ્રભુ તે જ માર્ગથી ચાલ્યા. કનકખળ આશ્રમ કે જે અત્યારે ખંડેર જેવી હાલતમાં હતો, તે આશ્રમની સમીપે પ્રભુ કાયોત્સર્ગ કરી ઊભા રહ્યા. થોડીવારમાં ચંડકૌશિક સર્પ ત્યાં આવ્યો. ક્રોધથી ધમધમતા તે ભયંકર દૃષ્ટિથી પ્રભુને જોવા લાગ્યો. તેની દૃષ્ટિની પ્રભુ ઉપર કોઈ અસર ન થઈ ત્યારે પ્રભુના અંગ ઉપર દંશ દેવા લાગ્યો. તે જ્યાં દંશ દેતો ત્યાં દૂધ જેવી રૂધિરની ધારા વહેતી. તેથી વિસ્મય પામી પ્રભુને નીરખવા લાગ્યો. તે ઉપશાંત થયો એટલે પ્રભુએ કહ્યું, “બુઝ! બુઝ! ચંડકૌશિક! મોહ પામ નહિ.” આ વચન સાંભળવાથી, પ્રભુનું રૂપ નીરખવાથી અંદર ઉહાપોહ થયો. આવું ક્યાંક જોયું છે, સાંભળ્યું છે. તે ઉહાપોહ થતાં જતિસ્મરણજ્ઞાન થયું. પૂર્વનો સાધુનો ભવ ખ્યાલમાં આવતાં પશ્ચાત્તાપ થવા લાગ્યો. મનુષ્ય ભવ તો હારી ગયો પણ આ ભવ સુધારી લઉં, તેવી ભાવના સાથે અનશન વ્રત અંગીકાર કરી, કોઈ ઉપર પોતાની દૃષ્ટિ ન પડે તે હેતુથી મોઢું બીલમાં રાખી, સ્થિર બની ગયો. પ્રભુ પણ તેના ઉપર અનુકંપા કરી, ધ્યાનસ્થ થઈ, ત્યાંજ ઊભા રહ્યા.
આ વાતની જાણ થતાં લોકો આવી-આવીને પ્રભુ તથા સર્પને વંદન કરવા લાગ્યા. દૂધ-ઘી વગેરે દ્રવ્યથી ભોળા લોકો સર્પને અભિષેક કરવા લાગ્યા. તે સુગંધી દ્રવ્યોની સુગંધિથી આકર્ષાઈ કીડીઓ સર્પના શરીરને કરડવા લાગી. તેઓ પ્રતિ કરુણાના પરિણામવાળો અને પ્રભુની દયામય દૃષ્ટિથી સિંચિત તે સર્પ ૧૫ દિવસનું અનશન કરી, મૃત્યુ પામી, સહસ્રાર નામના આઠમા દેવલોકમાં ઉત્પન્ન થયો.
પ્રભુના આ ૧૫ દિવસના ઉપવાસનું પારણું, ઉત્તર વાચાળ નામના નાગસેન ગૃહસ્થના ઘરે થયું.
સંદૃષ્ટ્ર દેવનો ઉપસર્ગઃ
સ્થુણાક ગામ તરફ જવા પ્રભુએ વિહાર કર્યો. માર્ગમાં આવતી વિશાળ ગંગાનદી ના પટને નાવ દ્વારા જ પાર કરી શકાય તેમ હોવાથી, પ્રભુ સુરભિપુર સમીપે સિદ્ધદંત નામના નાવિકની નૌકામાં બેઠા. થોડીવારમાં નૌકા ગંગાના અગાધ જળમાં આવી. ત્યાં ગંગાનદીની મધ્યમાં સંદૃષ્ટ્ર નામનો નાગકુમાર દેવ રહેતો હતો. નાવ ત્યાં આવતા, નાવમાં પ્રભુને જોતાં જ તેને પૂર્વભવનું વૈર યાદ આવ્યું ત્રિપુષ્ટના જન્મમાં એણે મને (સિંહરૂપ એવા મને) માર્યો હતો. માટે તેને મારું. તેમ વિચારી દેવે ગંગામાં તોફાન શરૂ કર્યુ. તે તોફાનમાં નાવ ડૂબવા લાગી. તે સમયે કંબલ અને સંબલ નામના બે દેવ આવી ઉપસર્ગનું નિવારણ કર્યું. બે દેવમાંથી એક દેવ સંદૃષ્ટ્ર સાથે યુદ્ધ કરવા લાગ્યો જ્યારે બીજા દેવે નાવ ને કિનારે મૂકી દીધી.
કંબલ-શંબલ દેવનો પૂર્વભવઃ
તે કંબલ-શંબલદેવ પૂર્વભવમાં બળદ હતા. તે નાની વયના હતા ત્યારે તેના માલિકે જિનદાસ નામના શ્રાવકને ભેટ ધર્યા હતા. જિનદાસ આઠમ-પાખીના પૌષધ કરી, ધાર્મિક વાંચન કરે, તે તેઓ સાંભળતા અને ભદ્રિક ભાવિક થયા. ધર્મ પામી, શેઠની સાથે ઉપવાસ પણ કરવા લાગ્યા. શેઠને પૂછ્યા વિના એક દિવસ શેઠનો મિત્ર બળદને લઈ ગયો. વાહનમાં જોડી ચાબુક વગેરે ખૂબ માર મારી ખૂબ ચલાવ્યા. ચાબુકના અત્યંત પ્રહારથી પ્રાણને વહન કરવા મુશ્કેલ જાણી, બળદો અનશન અંગીકાર કર્યું. શેઠે તેઓનું મૃત્યુ સુધારવા, નિરંતર નવકાર મંત્ર સંભળાવ્યા. તે બન્ને બળદો સમાધિ મૃત્યુ દ્વારા નાગકુમાર દેવો થયા. પૂર્વભવના સંસ્કારથી પ્રભુનો ઉપસર્ગ દૂર કર્યો.
બીજુ ચાર્તુમાસ – રાજગૃહ (નાલંદા)માંઃ
રાજગૃહ નગરમાં નાલંદા નામના વિભાગમાં પ્રભુ ચાતુર્માસ રહ્યા અહીં તેઓ વણકરની શાળામાં માસખમણ કરતા રહ્યા. ચાતુર્માસમાં ચાર માસખમણ થયા. તે શાળામાં ગોશાળ નામનો એક ભિક્ષુક પણ રહ્યો હતો. તે મંખલી નામક મંખ્ય (ચિત્રકળા બતાવી ભિક્ષા લેનાર)નો પુત્ર હતો. ભદ્રા નામક પત્નીથી ગૌશાળામાં જન્મેલ હોવાથી ગોશાળ નામ પાડેલ. મોટો થઈ પિતાનો ધંધો શીખી, માતા-પિતા સાથે કલહ કરી એકલો ફરવા લાગ્યો. ગામોગામ ચિત્રપટ લઈ ફરતો અને ભિક્ષા મેળવી લેતલ. વર્ષાકાળમાં, વરસાદના સમયે સ્થિર થઈ જતો.
પ્રથમ માસખમણના પારણે પ્રભુ વિજય શ્રેષ્ઠીના ઘેર પધાર્યા. ઘણા ભક્તિ-ભાવપૂર્વક શ્રેષ્ઠીએ પ્રભુને પારણું કરાવ્યું. રત્નોની વૃષ્ટિ, ‘અહોદાનં’ નો નાદ વગેરે પાંચ દિવ્ય દેવતાઓએ પ્રગટ કર્યો. આ વૃત્તાંત સાંભળી ગોશાળો વિચારવા લાગ્યો, “આ સામાન્ય મુનિ નથી લાગતા. તેને અન્ન આપનારને ત્યાં પણ આટલી સમૃદ્ધિ પ્રાપ્ત થઈ, હવે હું તેનો શિષ્ય બનીશ.” ગોશાળાએ પ્રભુને આ પ્રમાણે શિષ્ય બનાવવા કહ્યું. પ્રભુ તો તે સાંભળીને મૌન જ રહ્યા.
બીજા માસખમણનું પારણું આનંદ નામના ગૃહસ્થને ત્યાં અને ત્રીજા માસખમણનું પારણું સુનંદ નામના ગૃહસ્થને ત્યાં થયું. ચાતુર્માસ પૂર્ણ થતાં નાલંદાપાડાથી વિહાર કર્યો. પ્રભુનું ચોથા માસખમણનું પારણું કોલ્લાક ગામમાં બહુલ નામના બ્રાહ્મણને ત્યાં થયું.
ત્રીજું ચાતુર્માસ – ચંપા નગરીમાંઃ
પ્રભુ ત્રીજું ચાતુર્માસ ચંપાનગરીમાં રહ્યા. પ્રભુએ એક સાથે બે માસખમણ અર્થાત્ ૬૦-૬૦ ઉપવાસની પ્રતિજ્ઞા કરી. ઉત્કટાદિ આસનો વડે કાયોત્સર્ગ કરતા, ધ્યાનસ્થ રહેતા ચાતુર્માસ પૂર્ણ કર્યું.
ચાતુર્માસ બાદ પ્રભુ ગ્રામાનુગ્રામ વિચરતા અને શૂન્યઘરોમાં ધ્યાનસ્થ બની ઊભા રહેતા.
ચોરાક ગામમાં ઉપસર્ગઃ
પ્રભુ ચોરાક ગામની સમીણે કાયોત્સર્ગ કરી ઊભા હતા. ત્યાં કોટવાળ વગેરે નગરના રક્ષક પુરુષોએ પ્રભુને જાસૂસ માની પકડી લીધા. દોરડાંથી બાંધીને કૂવામાં ઉતારી, ઘડાની જેમ ઊંચા – નીચા કરવા લાગ્યા. આ વૃત્તાંત સોમા અને જયંતિ નામની પાર્શ્વનાથની પરંપરાની બે સાધ્વીઓએ સાંભળ્યું. તેઓ વિચારવા લાગી, તે ચરમ તીર્થંકર પ્રભુ મહાવીર ન હોય? આગમ દ્વારા અમો જાણીએ છીએ કે તેઓનો અત્યારે સાધના કાળ ચાલુ છે તત્કાળ તેઓ ત્યાં આવી, પ્રભુને જોઈ, રક્ષક પુરુષોને કહ્યું, “આ સિદ્ધાર્થ રાજાના પુત્ર, પ્રભુ મહાવીરને તમે ઓળખતા નથી?” સાધ્વીનાં આ વચનો સાંભળી, પ્રભુને ખમાવી, તેઓએ પ્રભુને બંધનમુક્ત કર્યા. પ્રભુ અન્યત્ર વિચરવા લાગ્યા.
ચોથું ચાર્તુમાસ – પૃષ્ઢ ચંપામાંઃ
પ્રભુ ચોથું ચાતુર્માસ પૃષ્ઢ ચંપામાં રહ્યા. અહીં પ્રભુએ ચાર મહિનાના (એક સાથે ચાર માસખમણ) ઉપવાસની પ્રતિજ્ઞા લીધી. પ્રતિમા ધારણ કરી પ્રભુ ધ્યાનમગ્ન બની ઊભા રહ્યા. પૃષ્ઢચંપાનું ચાતુર્માસ પૂર્ણ કરી પ્રભુ અન્યત્ર વિચરવા લાગ્યા.
હરિદ્રુ વૃક્ષ નીચે ઉપસર્ગઃ
ગ્રામાનુગ્રામ વિચરતા પ્રભુ હરિદ્રુ ગામની બહાર હરિદ્રુવૃક્ષ નીચે પ્રતિમા ધારણ કરી ઊભા રહ્યા. તે વૃક્ષ નીચે એક સાર્થે પણ નિવાસ કર્યો. ઠંડીથી બચવા તેઓએ ત્યાં તાપણું કર્યું. (અગ્નિ પ્રજવ્લિત કરવી). પ્રાતઃકાળે સાર્થ આગળ ચાલ્યો. તેઓ અગ્નિ બુઝાવતા ભૂલી ગયા. ઘાસમાં આગ આગળ વધતી – વધતી, પ્રભુ ધ્યાનસ્થ ઊભા હતા ત્યાં સુધી આવી ગઈ. તે અગ્નિથી પ્રભુના બન્ને ચરણ શ્યામ થઈ ગયા. તો પણ પ્રભુ લેશમાત્ર ચલાયમાન ન થયા.
કાળહસ્તિનો ઉપસર્ગઃ
વિહાર કરતા પ્રભુ કલંબુક ગામ તરફ આવી રહ્યા હતા. તે કલંબૂક ગામમાં મેઘ અને કાળહસ્તિ નામે બે શૈલપાળક ભાઈઓ હતા. કાળહસ્તિ ચોરની પાછળ સૈનય લઈ જતો હતો. ત્યાં રસ્તામાં પ્રભુને આવતા જોઈ, પ્રભુને ચોર માની પકડી લીધા અને ગામમાં લાવી ભાઈ મેઘને સોંપ્યા. મેઘ સિદ્ધાર્થ રાજાનો સેવક હતો અને પૂર્વે પ્રભુને જોયા હતા. તેણે પ્રભુને ઓળખી લીધા. પ્રભુ પાસે પોતાના અપરાધની ક્ષમા માંગી, પ્રભુને બંધથી મુક્ત કર્યા.
અનાર્ય ભૂમિમાં વિચરણઃ
અવધિજ્ઞાન વડે પ્રભુએ હજુ પોતાને ઘણાં કર્મોને ખપાવવાનાં બાકી છે તેમ જાણ્યું. આર્યદેશમાં તો ઓળખાણના લીધે તથા કંઈક ભદ્ર પ્રકૃતિવાળા મનુષ્યોને કારણે કર્મ ખપાવાવામાં સહાયતા મળતી નથી. તેમ વિચારી પ્રભુ અનાર્યભૂમિ એવા લાટ દેશમાં ગયા. ત્યાં પ્રાયઃ ક્રૂર સ્વભાવવાળા મનુષ્યો રહે છે. ત્યાં લોકો પ્રભુને માર મારતા, ગુપ્તચર માની પકડવા, પ્રભુની પાછળ કૂતરાઓ છોડતા. આવા અનેક ઉપસર્ગો દ્વારા પ્રભુએ ઘણાં કર્મોની નિર્જરા કરી પ્રભુ પુનઃ આર્યદેશમાં આવ્યો.
કૂપિકા ગામમાં ઉપસર્ગઃ
પ્રભુ વિચરતા – વિચરતા કૂપિકા ગામ પાસે આવ્યા. ત્યાંના રક્ષકોએ પ્રભુને ગુપ્તર જાણી, પકડી લીધા અને માર મારવા લાગ્યા. આ વાત પ્રગલ્ભા અને વિજયા નામની પરિવ્રાજિકાએ સાંભળી. પૂર્વે તેઓએ પાર્શ્વનાથના સાધ્વી સમુદાયમાં દીક્ષા લીધી હતીે. પશ્ચાત્ દીક્ષા છોડી પરિવ્રાજિકા બની હતી. આ વાત સાંભળી તેઓ તત્કાલ ત્યાં આવી, સિદ્ધાર્થ રાજાના પુત્ર પણે પ્રભુને ઓળખાવી મુક્ત કરાવ્યા.
વિશાળા નગર તરફ જતા બે માર્ગો આવ્યા. એક રાજગૃહ તરફ જતો હતો. અત્યાર સુધી ગોશાળો પ્રભુની સાથે જ વિચરતો અને પ્રભુના શિષ્ય તરીકે પોતાને ઓળખાવતો. પ્રભુની સાથે અનેક ઉપસર્ગો પામતો. પ્રભુ તો પ્રાયઃ ઉપવાસમાં જ હોય. ગોશાળને ઘણીવાર ભોજન પણ ન મળતું. તે વિચારવા લાગ્યો, પ્રભુ સમર્થ હોવા છતાં પણ મારી ઉપેક્ષા કરે છે. તાડવૃક્ષની જેમ તેમની સેવા નિષ્ફળ છે, માટે હવે સેવા કરવી નથી. તેમ વિચારી એકલો જ રાજગૃહના માર્ગે ચાલ્યો.
તે રસ્તે આગળ ચાલતાં ગોશાળાઅુ મોટા અરણ્યમાં પ્રવેશ કર્યો અને એક ચોરની પલ્લીમાં આવ્યો. ચર પુરુષ જાણી, તે ચોરો તેના ઉચર ચડી, તેને ચલાવવા લાગ્યા. ખૂર માર મારી, ચોરો તેને જંગલમાં દૂર છોડી ચાલ્યા ગયા. દુઃસહ્ય વિપત્તિ ભોગવી, તે ગોશાળો પ્રભુને યાદ કરવા લાગ્યો કે પ્રભુના ચરણના શરણે રહેવાથી, ઈન્દ્રાદિ દેવતાઓ આવી, પ્રભુની વિપત્તિ દૂર કરે ત્યારે મારી પણ વિપત્તિ દૂર થતી હતી. પ્રભુ સ્વયં સમર્થ હોવા છતાં પણ કોઈ કારણથી ઉદાસીન રહે છે. માટે તેમને શોધી, તેમની સાથે જ રહેવું ઉચિત છે. આ પ્રમાણે વિચારી પ્રભુનાં દર્શન માટે ભરવા લાગ્યો.
કટપૂતનાનો ઉપસર્ગઃ
પ્રભુ શાલિશીર્ષ નામના ગામના ઉદ્યાનમાં કાયોત્સર્ગ કરી ઊભા રહ્યા. તે સ્થાનમાં કટપૂતના નામે વાણવ્યંતરી (દેવી) રહેતી હતી. તે ત્રિપુષ્ટ વાસુદેવના ભવમાં ત્રિપુષ્ટની વિજયવતી નામે પત્ની હતીે. તે ભવમાં માન ન મળવાથી ત્રિપુષ્ટ ઉપર રોષ કરી, મૃત્યુ પામી હતી. આ ભવમાં વ્યંતરી થઈ હતી. પૂર્વ વૈરના કારણે પ્રભુનું તેજ સહન ન કરી શકી. તાપસીનું રૂપ વિકુર્વી, માથે જટા ધારણ કરી, હીમ જેવા શીતળ પાણીનો છંટકાવ કરવા લાગી. અન્ય કોઈ સામાન્ય મનુષ્ય હોત તો તે પાણીની શીતળતાથી જ ઠરી જાત. પ્રભુએ તો શીતોપસર્ગ સહન કરી, અનેક કર્મો ખપાવ્યાં. અનુત્તર વિમાનના દેવોને હોય તેવું વિશિષ્ટ પ્રકારનું લોકાવધિ (લોક પ્રમાણવાળું અવધિજ્ઞાન) પ્રભુએ પ્રાપ્ત કર્યું. રાત્રે વ્યતીત થતા કટપૂતના શાંત થઈ. પ્રભુને ખમાવી સ્વસ્થાને ગઈ.
છઠ્ઠું ચાતુર્માસ – ભદ્રિકાપુરીમાં :
છઠ્ઠા ચાતુર્માસમાં પ્રભુ ભદ્રિકાપુર (ભદ્દિલપુરમાં) ચાર મહિનાના ઉપવાસ કરીને રહ્યા. કાયોત્સર્ગ તથા ધ્યાનમાં મગ્ન રહી, ચાર મહિના પૂર્ણ કર્યા. છ મહિના બાદ ગોશાળો પુનઃ પ્રભુની સેવામાં આવી ગયો. ચાતુર્માસ બાદ પ્રભુ આઠ માસ પર્યંત, ઉપસર્ગ વિના મગધ દેશની ભૂમિમાં વિચરતા રહ્યા.
સાતમું ચાતુર્માસ- આલંભિકા નગરીમાંઃ
સાતમા ચાતુર્માસમાં પ્રભુ ચાર મહિનાના ઉપવાસ (એક સાથે ચાર માસખમણ) કરી, ધ્યાનસ્થ બની ઊભા રહ્યા. ચાતુર્માસ પૂર્ણ થતાં અન્યત્ર વિચરવા લાગ્યા.
શાલાર્યા વ્યંતરી ના ઉપસર્ગઃ
પ્રભુ બહુશાઈ ગામના શાળવન ઉદ્યાનમાં પ્રતિમા ધારણ કરી રહ્યા. ત્યાં રહેલી શાલાર્યા નામક વ્યંતર દેવીએ પ્રભુને ઉપસર્ગો આપ્યા. પોતે ઉપસર્ગો આપીને થાકી પણ પ્રભુ ડગ્યા નહિ, ત્યારે પ્રભુની પૂજા કરી સ્વસ્થાને ગઈ.
લોહાર્ગલ ગામમાં ઉપસર્ગઃ
લોહાર્ગલ ગામમાં જિતશત્રુ રાજાના માણસોએ પ્રભુને ગુપ્તચર જાણી પક્ડયા. અસ્થિક ગામથી અહીં આવેલ ઉત્પલ નિમિતજ્ઞે પ્રભુની ઓઈખાણ આપી પ્રભુને છોડાવ્યા.
આઠમું ચાતુર્માસ- રાજગૃહ નગરમાઃ
ચાર મહિનાના ઉપવાસ કરી, પ્રભુએ આઠમું ચાતુર્માસ રાજગૃહીમાં વ્યતીત કર્યું. કર્મોની નિર્જરા માટે પ્રભુ પુનઃલાટ, વજ્રભૂમિ વગેરે અનાર્યદેશમાં વિચરવા લાગયા. ત્યાં કોઈ પ્રભુની નિંદા કરતા, કોઈ પ્રભુ ઉપર હસતા, તો કોઈ શ્વાનાદિ હિંસક પશુ પ્રભુ ઉપર છોડતા. આખા જગતનું રક્ષણ તથા ક્ષય કરવાનું સામર્થ્ય હોવા છતાં પ્રભુ બળનો ઉપયોગ પોતાન માટે કરતા નહિ.
નવમું ચાતુર્માસ – અનાર્ય ક્ષેત્રમાંઃ
પ્રભુએ નવમું ચાતુર્માસ અનાર્યદેશમાં કર્યું. ત્યાંના ઉપસર્યોને સહન કરતા, છ માસ પર્યંંત અનાર્યદેશમાં વિચરતા રહ્યા. ત્યાંથી પ્રભુ આર્યક્ષેત્રના કૂર્મગામ તરફ ચાલ્યા.
માર્ગમાં એક તલના છોડને જોઈ, ગોશાળાએ પૂછ્યું, “પ્રભુ! આ તલનો છોડ ફળશે કે નહિ?” ભવિતવ્યના યોગે પ્રભુ બોલ્યા “હે ભદ્ર! તે તલનો છોડ ફળશે. સમીપના છોડમાં રહેલ સાત જીવ ત્યાંથી ચ્યવી (મરી) આજ છોડની સીંગમાં સાત તલરૂપે ઉત્પન્ન થશે.” પ્રભુના વચન ઉપર શ્રદ્ધા ન હોવાથી, તેમના વચનને મિથ્યા કરવા, ગોશાળાએ છોડને ઉખેડી બાજુ ઉપર મૂકી દીધો અને આગળ ચાલ્યા.
તે સમયે અકાળ વરસાદ થયોે ભોથું ભીનું થયું અને એક ગાયની ખરીથી તે ભોથું દબાયું અને ભૂમિમાં પેસી ગયું. પૃથ્વી સાથે સજ્જડ થયું તેના મૂળ ઊંડા ગયા અને નવા અંકુરા ઉત્પન્ન થયા. તેની સીંંગમાં સાત જીવ તલપણે ઉત્પન્ન થયા.
પ્રભુ કુર્મ ગામમાં પ્રતિમા ધારણ કરી, ઊભા રહ્યા. આ ગામમાં એક ‘વૈશિકાયન’ નામનો તાપસ તપ કરતો હતો. તે મધ્યાહ્ન સમયે હાથ ઊંચા કરી સૂર્યસામે દૃષ્ટિ રાખી, સ્થિર રહેતો. સ્વભાવથી જ વિનીતપ દયા અને સમતાવાન તે તાપસ મન્યાહ્ન સમયે આતાપના લેતો હતો. સૂર્ય કિરણોના તાપથી તેની જટામાંથી પડતી જૂને પાછી જટામાં તે કરુણાથી મૂકતો હતો.
આ જોઈ ગોશાળો ઉપહાસ કરતો કહેવા લાગ્યો કે, “ તું શું જૂનો શય્યાંતર (આશ્રયદાતા) છો? તું સ્ત્રી છે કે પુરુષ તે કંઈ સમજાતું નથી. જૂને માથામાં મૂકવારૂપ તારો ધર્મ કેવા પ્રકારનો છે?” ક્ષમાવાન તપસ્વી આ સાંભળી, કાંઈ બોલ્યા નહિ, પરંતુ ગોશાળો વારંવાર આ રીતે ઉપહાસ કરતો રહ્યો.
વારંવારના ઉપહાસથી તામસ કોપાયમાન બની ગયો અને ગોશાળા ઉપર તેજોલેશ્યા મૂકી.
તેજોલેશ્યાથી ભયભિત ગોશાળો પ્રભુ પાસે આવ્યો. ગોશાળાની રક્ષા કરવા પ્રભુએ શીતલેશ્યા મૂકી. શીતલેશ્યાના કારણે તેજો લેશયા શમી ગઈ. વૈશિકાયન તાપસ પ્રભુની આવી શક્તિ જોઈ આશ્ચર્ય પામ્યો. પ્રભુ પાસે પોતાના અપરાધની ક્ષમા માગી અન્યત્ર ગયો.
તેજો લેશ્યા પ્રાપ્તિની વિધિઃ
“તેજોલેશયાની પ્રાપ્તિ કેમ થાય?” તેમ ગોશાળાએ પૂછ્યું પ્રભુઅ. જણાવ્યું કે જે મનુષ્ય નિયમધારી બની, સર્વદા છઠ્ઠ કરે, મુઠ્ઠી કુલ્માસ (અડદ) તથા અંજલી જેટલા જળથી પારણું કરે, તેને છ મહિનાના અંતે તેજો લેશ્યા પ્રાપ્ત થાય છે.
કૂર્મગામથી સિદ્ધાર્થપૂર તરફ જતા, ગોશાળાએ તલનો છોડ ઉખેડી નાખ્યો હતો તે પ્રદેશ આવ્યો. ગોશાળાએ કહ્યું કે, “હે સ્વામી! આપે કહેલ તલનો છોડ ઊગ્યો કે ફલિત થયો નથી.” તે સમયે પ્રભુએ જણાવ્યું કે આ તે જ તલનો છોડ છે. ગોશાળાએ ખાત્રી કરવા તેની શીંગ ચીરી તો તેમાં તલના સાત દાણા જોયા. આ ઉપરથી તેણે નિયતિવાદનો સ્વીકાર કર્યો કે જે થવાનું હોય તે થઈને જ રહે છે.
પ્રભુથી છૂટા પડી ગોશાળાએ છ માસ તપ કરી તેજોલેશ્યા પ્રાપ્ત કરી. પાર્શ્વપરંપરાના છ સાધુ, જેઓએ દીક્ષા છોડી દીધી હતી, તેઓ અષ્ટાંગ નિમિત્તને જાણતા હતા. ગોશાળો તેમની પાસેથી અષ્ટાંગ નિમિત્ત શાસ્ત્ર શીખ્યો. તે છ સાધુ ગોશાળની સાથે રહ્યા. હવે ગોશાળો ગર્વથી ‘હું જિનેશ્વર છું’ તેમ કહી વિચરવા લાગ્યો.
મંડિકિકા નદીના કિનારે ઉપસર્ગઃ
પ્રભુ વાણિજક ગામ જતા રસ્તામાં આવતી મંડિકીકા નામની નદી નાવ વડે ઊતર્યા. નાવિકે તપેલી રેતીવાળા તટ ઉપર નાવ રાખી, બધા પાસેથી મૂલ્ય લેવા લાગ્યો. પ્રભુ પાસે પણ તેણે મૂલ્ય માંગ્યું. પ્રભુ તો મૌન હતા. મૂલ્ય ન મળતાં ત્યાં જ – અત્યંત તપેલી (ગરમ) રેતી પર અટકાવી પ્રભુને ઊભા રાખ્યા.
સિદ્ધાર્થ રાજાના મિત્ર શંખરાજાનો ભાણેજ, જે નૈકા સૈન્ય લઈ પાછો ફરતો હતો, તેણે પ્રભુને અટકાયતમાં જોઈ, નાવિકનો તિરસ્કાર કરી પ્રભુને છોડાવ્યા.
દશમું ચાુર્માસ- શ્રાવસ્તીમાં
દશમું ચાતુર્માસ પ્રભુએ ચાર મહિનાના ઉપવાસ કરી, શ્રાવસ્તિમાં નિર્ગમન કર્યું. ચાતુર્માસ પૂર્ણ થયા બાદ પ્રભુ સાનુયષ્ટિક ગામમાં આવ્યા. ત્યાં પ્રભુએ છઠ્ઠ તપ વડે ‘ભદ્રાપ્રતિમા’ અંગીકાર કરી.
પ્રથમ દિવસે પૂર્વાભિમુખ, એક પુદ્ગલ ઉપર દૃષ્ટિ સ્થિર રાખી રહ્યા તે રાત્રિ દક્ષિણાભિમુખ, બીજે દિવસ પશ્ચિમાભિમુખ અને બીજી રાત્રિ ઉત્તરાભિમુખ રહ્યા.
આ પ્રતિમાને પાર્યા વિના પ્રભુએ ‘મહાભદ્રા પ્રતિમા’ અંગીકાર કરી આ પ્રતિમામાં એક-એક અહોરાત્ર(દિવસને રાત) પૂર્વાદિ ચારેય દિશામાં રહી ૪ ઉપવાસ વડે ‘સર્વતોભદ્રા’ નામની પ્રતિમા અંગીકાર કરી. દશે દિશામાં મુખ રાખી, એક એક અહોરાત્ર રહ્યા. ઊર્ધ્વ અને અધોદિશાના પ્રસંગે, ઊર્ધ્વ અને અધોદિશામાં રહેલા દ્રવ્ય ઉપર દૃષ્ટિ સ્થાપિત કરી રહ્યા. આ ત્રણે પ્રતિમાના પારણે પ્રભુ આનંદ શ્રાવકના ઘેર પધાર્યા. બહુલા નામની દાસીએ પારણું કરાવ્યું.
એકદા શક્રેન્દ્રે સુધર્મસભામાં પ્રભુના ગુણગાન કરતા જણાવ્યું કે હાલ મ્લેચ્છભૂમિમાં વિચરણ કરણા પ્રભુ પેઢાલ ગામની સમીપે પોલાસ નામના ચૈત્યમાં અઠ્ઠમ તપ કરી, સ્થિરદૃષ્ટિએ પ્રતિમાધરી બની ઊભા છે. તેમને ધ્યાનમાંથી ચલાયમાન કરવા દેવો, અસુરો, યક્ષો, રાક્ષસો કે મનુષ્યો, કોઈ શક્તિમાન નથી. આ સાંભળી, ઈન્દ્રનો સામાનિક સંગમ નામનો દેવ જે અભવ્ય અને ગાઢ મિથ્યાત્વી હતો, તે ગુસ્સો કરી બોલ્યો. – “એક મનુષ્યની તમે આટલી પ્રશંસા કરો છો? દેવતાઓ પાસે મનુષ્યોનું શું બળ? હું પોતે જ તેમને ધ્યાનમાંથી ચલાયમાન કરીશ.” તે સમયે અર્હત્ પારકી સહાયથી અખંડિત તપ કરે છે, તેવું સંગમ માની ન લે, તે હેતુથી ઈન્દ્રે તેની ઉપેક્ષા કરી. સંગમ શીઘ્રતાથી પોલાસ ચૈત્યમાં આવ્યો.
સંગમના ઉપસર્ગોઃ
પોલાસ ચૈત્યમાં ધ્યાનસ્થ પ્રભુ પર સંગમે ધૂળ (રજ)ની વૃષ્ટિ કરી. પ્રભુ ધૂળથી ઢંકાય ગયા તો પણ ધ્યાનથી વિચલિત ન થયા. ત્યારે સંગમે અનુક્રમે વજ્રમુખી કીડીઓ, પારસદો (ડાંસ), ઘીમેલ, વીંછીઓ, નકુળો(નોળ), ફણાવાળા સર્પો, વજ્રદંતી ઊંદરો વિકુર્વી આખા શરીરે ડંખ દીધા. પ્રભુનાં માસંના ટંકડા કરવા લાગ્યો. પરંતુ પ્રભુ ધ્યાનથી વિચલિત ન થયા. ત્યારે ગજેન્દ્રો, હાથિણી, પિશાચ, વાઘના સ્વરૂપ ધારણ કરી તાડન-છેદન, ભેદન કરવા લાગ્યો. તેમ છતાં પ્રભુને અડગ રહેલા જાણી સંગમ દેવ સિદ્ધાર્થ રાજાનું રૂપ લઈ, વિલાપ કરવા લાગ્યો કે, “નંદિવર્ધન મારું વૃદ્ધાવસ્થામાં ધ્યાન રાખતો નથી. માટે હવે અવગણના ન કરો.” ત્રિશલામાતાનું રૂપ કરી, વિલાપ કરવા છતાં પ્રભુ ચલિત થયા ત્યારે પ્રભુના બે ચરણને ચૂલો બનાવી, બે પગ વચ્ચે અગ્નિ પ્રજવલિત કરી, ભાત પકાવવા કૂક્યા. તેમાં નિષ્ફળતા મળતા ચંડાઈનું રૂપ બનાવી, પ્રભુના કાન, કંઠ, ભૂજા, જંઘા પર ક્ષુદ્ર પક્ષીઓનાં પાંજરાં લટકાવ્યાં, તે પક્ષીઓ પ્રભુને ચાંચ અને નખના પ્રહાર કરવા લાગ્યા. પ્રભુ તો પોતાનામાં જ મગ્ન છે તેમ જાણી, સંગમ દેવે પ્રચંડ વાયુ ઉત્પન્ન કર્યો તે. પવને પ્રભુને ઉપાડી- ઉપાડીને પછાડ્યા. તત્પશ્ચાત્ વંટોળિયાઓ વાયુ વિકુર્વ્યો અને પ્રભુને ચક્રપર રહેલ માટીના પીંડની જેમ આકાશમાં ગોળ-ગોળ ઘુમાવ્યા. પ્રભુ આ ઉપસર્ગોની ક્ષોભ ન પામ્યા ત્યારે પ્રભુના પ્રાણનો જ નાશ કરવા, હજાર ભાર લોઢાથી ઘટેલું કાળચક્ર બનાવી, આકાશમાં અદ્ધર ઉપાડી પ્રભુ ઉપર ફેંક્યું. તે ચક્રના પ્રહારથી પ્રભુનું જાનું (ઘુંટણ) સુધી જમીનમાં ઊતરી ગયા. કાળચક્રથી પ્રભુ મૃત્યુ પામ્યા નહિ ત્યારે દેવવિમાનમાં બેસી, સંગમદેવ પ્રભુ પાસે આવી બોલ્યો કે, “તમારા તપથી સંતુષ્ટ પ્રસન્ન થયો છું, માટે આવાં શરીરનાં કષ્ટો છોડો. તમને સદેહે દેવલોકમાં હું લઈ જાઉં.” આ સાંભળવા છતાં પ્રભુ લાલચમાં ન આવ્યા એટલે અનેક દેવાંગનાઓને પ્રભુ પાસે નૃત્ય કરવા મોકલી. તેઓના હાવ-ભાવ ચેષ્ટાઓથી પ્રભુને અંશ માત્ર વિકાર ઉત્પન્ન ન થયો.
આ પ્રમાણે એક રાત્રિમાં સંગમે પ્રભુને ૨૦ મોટા ઉપસર્ગો આપ્યા છતાં પ્રભુ ચલિત ન થયા ત્યારે સંગમે ચિરકાળ પર્યંત પ્રભુ સાથે રહી, ઉપસર્ગો દ્વારા પ્રભુને ક્ષોભ પમાડવાનું વિચાર્યું. પ્રાતઃકાળે પ્રભુએ એવી રીતે આલિંગન દેતા -વળગતા કે પર્વત હોયતો પણ તૂટી જાય. પ્રભુ ક્ષોભ પામ્યા વિના ઘુંટણ પ્રમાણ રેતીમાં ચાલતા – ચાલતા વાલુકા ગ્રામમાં પધાર્યા. સંગમદેવ નગર-ગામ કે વનમાં ઉપસર્ગો આપતો રહ્યો. પ્રભુ ગૌચરી માટે નીકળે ત્યારે આહાર દૂષિત કરી નાખતો. સંગમના કારણે પ્રભુને છ મહિનાના ઉપવાસ થયા.
અંતે સંગમ થાક્યો. તેણે વિચાર્યું કે જીવનપર્યંત આવા ઉપસર્ગો આપીશ છતાં પ્રભુ તો ચલાયમાન નહિ થાય. સ્વર્ગના સુખ છોડી હું વૃથા આટલો સમય પૃથ્વી ઉપર ભમ્યો. આ પ્રમાણે વિચારી છ મહિના પ્રભુ સાથે રહિ, લિજ્જત ભાવે, ખેદ પામતો ઈન્દ્રપુરી ગયો.
ઈન્દ્ર સંગમદેવથી પરાડ્મુખ થયા. ઈન્દ્રે તેને દેવલોકમાંથી કાઢી મુક્યો. અન્યદેવોનો પણ તિરસ્કાર પામી, યાનક નામના વિમાનમાં બેસી, બાકી રહેલ એક સાગરોપમનું આયુષ્ય ભોગવવા મેરુગિરિની ચૂલિકા ઉપર ગયો. તેની સ્ત્રીઓની વિનંતિને માન આપી, ઈન્દ્રે તેની સાથે જવા દીધી. પરંતુ બીજા સર્વ પરિવારને જતા અટકાવ્યો.
છ માસના અંતે ગોકુળ ગામમાં વત્સપાલિકા નામક ગોપીએ પરમાન્ન (ખીર) થી પ્રભુનું પારણું કરાવ્યું.
અગ્યારમું ચાતુર્માસ – વિશાલા (વૈશાલી ) નગરીમાંઃ
અગિયારમા ચાતુર્માસમાં પ્રભુ ચાર મહિનાના ઉપવાસ કરી, ધ્યાનસ્થ રહ્યા. તે નગરમાં એક જિનદત્ત નામે પરમ શ્રાવક રહેતા હતા. વૈભવના ક્ષય થવાથી તેઓ જીરણ શ્રેષ્ઢી (શેઠ) તરીકે ઓળખાતા હતા. છદ્મસ્થ અવસ્થામાં રહેલા ચરમ તીર્થંકરનાં દર્શન કરી, પોતાનાં ઘેર પારણું કરશે! હું કેવો ભાગ્યશાળી ! પ્રભુ આવશે ત્યરે હું પ્રદક્ષિણા કરી, વંદન કરીશ. તેમને આહારદાન આપીશ. ચાર-ચાર મહિનાના ઉપવાસનું પારણું કરાવીશ. આવી શુભવિચારણા-શુભધ્યાનમાં મગ્ન બની પ્રભુની રાહ જોતા ઊભા રહ્યા.
પ્રભુ તો પારણા માટે પૂરણ શેઠ (નવીન શેઠ)ના ઘરે ગયા. તે મિથ્યાદૃષ્ટિ, અભિમાની શેઠે દાસીને આજ્ઞા કરી કે, “આ ભિક્ષુકને ભિક્ષા આપી, જલ્દી રવાના કર.” દાસીએ અડદના બાકુળા વહોરાવ્યા. દેવતાઓએ પાંચ દિવ્ય પ્રગટ કર્યા. દુંદુભિનાદ સાંમળી પ્રભુનું પારણું અન્યત્ર થયું છે. તેમ જાણી, જીરણ શેઠ પોતાને મંદ ભાગ્યવાળો માનવા લાગ્યો. પ્રભુએ પારણું કરી, અન્યત્ર વિહાર કર્યો.
તે ગામનાં ઉદ્યાનમાં પાર્શ્વ પરંપરાના કેવળી ભગવાના બિરાજમાન હતા. લોકોએ તેમને પૂછ્યું કે આ નગરીમાં મહાપુણ્ય ઉપાર્જન કરનાર કોણ? કેવળી ભગવાને જણાવ્યું કે મહાપુણ્યનું ઉપાર્જન કરનાર જીરણશેઠ છે. ભાવથી પ્રભુને પારણું કરાવતા-કરાવતા અચ્યુત દેવલોકમાં જન્મ આપે તેવું મહાપુરુષ ઉપાર્જન કરેલ છે. તેઓ તે સમયે એવી શુભ દશામાં હતા કે જો તેઓએ દુંદુભિનાદ સાંભળ્યો ન હોત તો પરિણામની ઊંભ ધારાએ કેવળજ્ઞાન પામી જાત. દુંદુભિનાદ સાંભળતા, પ્રભુનું પારણું થઈ ગયું જાણી શુભ ધ્યાનની ધારા અટકી ગઈ. નવીન શેઠે તો પાંચ દિવ્યની વૃષ્ટિ થઈ તેમાં સુવર્ણમહોરો વગેરેની વૃષ્ટિ થતાં ધનાદિ પ્રાપ્તિ રૂપ લૌકિક ફળ જ પ્રાપ્ત કર્યું.
ચમરેન્દ્રનો ઉત્પાત્તઃ
પ્રભુ વિચરતા – વિચરતા સુસુમારપુરના ઉદ્યાનમાં અઠ્ઠમ તપ કરી, પ્રતિમા ધારણ કરી કાયોત્સર્ગ સ્થિર થયા. તે સમયે ચમરેન્દ્ર ચમરમાંથી પ્રભુ પાસે આવી, પ્રભુનું શરણ લઈ, સૌધર્મેન્દ્રને હરાવવા ગયો.
વાત એમ બની હતી કે-
ભરતક્ષેત્રના વિભેલ ગામમાં પૂરણ નામે ગૃહસ્થ રહેતો હતો. તેણે એકવાર વિચાર કર્યો કે પૂર્વભવના તપ પ્રભાવે, પૂણ્યના પ્રભાવે આ ભવમાં સમૃદ્ધિ પામ્યો છું. આવતા ભવ માટે કંઈક કરવું જોઈએ. આઠમાસ એવું કાર્ય કરવું કે ચોમાસાના ચાર માસ સુખે રહેવાય, દિવસે એવું કરવું કે રાત્રે સુખે સુવાય, પૂર્વવયમાં એવું કાર્ય કરવું કે જેથી વૃદ્ધાવયમાં સુખે રહેવાય અને આ ભવમાં એવું કાર્ય કરવું કે આગામી ભવમાં સુખ પ્રાપ્ત થાય. આમ ચિંતવી તાપસ બની, તપ કરવા લાગ્યો. છઠ્ઠના પારણે છઠ્ઠ નિરંતર કરતો તે આતાપના લેતો, અંત સમયે અનશન કરી, બાલતપના પ્રભાવે એક સાગરોપમની સ્થિતિવાળા, અસુરકુમાર ના ઈન્દ્ર, ચમરેન્દ્ર પણે ઉત્પન્ન થયો. ઉત્પન્ન થતા જ અવધિજ્ઞાનથી પોતાની ઉપર રહેલ પ્રથમ દેવલોક અને શક્રેન્દ્રને જોઈ ક્રોધ પામ્યો કે આ અધમ દેવ મારા મસ્તક ઉપર રહી કેમ વિલાસ કરે છે? અન્ય સામાનિક દેવોએ શક્રેન્દ્રના અતુલ બળનું વર્ણન કર્યું તો પણ તે શક્રેન્દ્રને જીતવા ચાલ્યો. પરંતુ પોતાના બળ વિશે શંકિત બન્યો. દૈવયોગે પોતાના પરાજય ન થાાય તે હેતુથી પ્રભુનું શરણ લઈ, સુધર્મસભામાં ગયો. અભિમાનથી સુધર્મ કલ્પનેે નીચે પાડી દેવાની ગર્જના કરવા લાગ્યો. શક્રેન્દ્રે ક્રોધિત બની, તેના ઉપર વજ્ર છોડ્યું. વજ્રને આવતું જોતાં જ તે ભાગ્યો.
તે સમયે ઈન્દ્રને વિચાર આવ્યો કે કોઈપણ અસુરની અહીં આવવાની શક્તિ નથી. તેને કોઈ અરિહંત, મહર્ષિને મનમાં ધારી, તેની શક્તિ મેળવી હોય તો જ અહીં પહોંચ્યો હોય. કોના પ્રભાવથી તે અહીં આવ્યો, તે જાણવા શક્રેન્દ્રે અવધિજ્ઞાનનો ઉપયોગ મૂક્યો. ઈન્દ્રે જાણ્યું કે ચમરેન્દ્ર તો વીરપ્રભુના પ્રભાવથી જ આવ્યો છે અને પાછો વીરપ્રભુના શરણે જ જઈ રહ્યો છે. તેમ જાણતાં જ ઈન્દ્ર વેગથી વજ્ર પાછળ દોડ્યા. આગળ ચમર તેની પાછળ વજ્ર અને તેની પાછળ ઈન્દ્ર વેગથી પૃથ્વી તરફ આવવા લાગ્યા. વજ્ર ચમસ સુધી પહોંચે તે પહેલા જ ચમરેન્દ્ર પ્રભુ પાસે પહોંચી ગયો. નાના કંથવાનું રૂપ લઈ, પ્રભુના બે ચરણ વચ્ચે ‘શરણ આપો’ એમ બોલી ભરાઈ ગયો. વજ્ર પ્રભુના ચરણથી ચાર તસુ દૂર હતું ત્યાં ઈન્દ્રે વજ્રતે પકડી લીધું અને પ્રભુની ક્ષમા માગી. ચમરે પ્રભુનું શરણ લીધું હતું તેથી શક્રેન્દ્રે વેર નજી તેને ચમરચંચામાં જવાની રજા આપી. ચમરેન્દ્ર પ્રભુને ખમાવી, સ્વસ્થાને ગયો.
પ્રભુના ૧૩ બોલનો અભિગ્રહઃ
પ્રભુએ કૌશાંબી નગરીમાં આવી, પોષ વદ – ૧ના ૧૩ નિયમનો અભિગ્રહ કર્યો.
૧. સંસ્કારી, સુંદર રાજકુમારી હોય,
૨. દાસીપણાને પામી હોય,
૩. ઓરડામાં પૂરાયેલી હોય,
૪. કચ્છ બાંધેલી હોય,
૫. હાથ-પગમાં લોહમય બેડી હોય,
૬. માથું મુંડેલું હોય,
૭. ત્રણ દિવસની ભૂખી હોય,
૮. રુદન કરતી હોય,
૯. એક પગ દેહલી (ઉંબરા)ની ઉપર હોય અને બીજો પગ બહાર હોય,
૧૦. દેહલી ઉપર બેઠી હોય,
૧૧. સર્વ ભિક્ષુકો તેના ઘરે આવીને પાછા ગયા હોય (ભિક્ષાનો સમય વીતી ગયા પછી – ત્રીજા પહરે)
૧૨. હાથમાં સૂંપડુ હોય અને
૧૩. અડદના બાકળા વહોરાવે તો હું પારણું કરીશ. આવા ૧૩ બોલોનો અભિગ્રહ ધારણ કરી, પ્રભુ વિચરવા લાગ્યા. ભિક્ષા સમયે પ્રભુ ભિક્ષા માટે નીકળતા અને અભિગ્રહ પૂર્ણ ન થતા, ભિક્ષા રહિત રહેતા છતાં વિશુદ્ધ ધ્યાનમાં લીન રહેતા.
આ સમયમાં જ કૌશામ્બીના શતાનિક રાજાએ ચંપાનગરીનો રાજા દધિવાહન સૈન્ય સાથે ચંપાનગરીની બહાર પડાવ નાખ્યો. ચંપાનગરીનો રાજા દધિવાહન ભય પામી નાસી ગયો. શતાનિક રાજાએ નગરીમાથી જે લેવાય તે લઈ લેવાની સૈન્યને આજ્ઞાન આપી. સુભટો ચંપાનગરીને લૂંટવા લાગ્યા. એક ઊંટવાળો ધારિણીદેવીના રૂપથી મોહ પામ્યો છે તે જાણી, તેણીએ પોતાના પ્રાણ ત્યજી દીધા. ઊંટવાળાએ રાજકન્યા વસુમતીને કૌશાંબી નગરીમાં આવી ગુલામ-દાસી તરીકે વેચી દીધી. તેની આકૃતિ ઉપરથી આ કોઈ કુળવાન કન્યા છે તેમ જાણી, અન્યના હાથમાં સપડાઈ ન જાય તે હેતુ થી ધનાવહ શેઠે તેને ખરીદી લીધી. નિઃસંતાન શેઠ તે રાજકન્યાનું પુત્રીવત્ પાલન કરવા લાગ્યો તેનું નામ શેઠે ચંદના રાખ્યું. યૌવનને પ્રાપ્ત તે કન્યાની મૂલા શેઠાણી ઈર્ષા કરવા લાગ્યા. શેઠ તેના અનુરાગવાળા છે તેવી શંકા અને વહેમથી ઘેરાયેલ શેઠાણીએ એકવાર તેનું (ચંદનાનું) માથુ મૂંડાવી, હાથ-પગમાં લોઢાની બેડી પહેરાવી, એક ઓરડામાં પૂરી, પિયર જતી રહી. શેઠ ત્રણ દિવસ બહારગામ ગયેલ હતા. ત્રણ દિવસ પશ્ચાત્ શેઠ બહારગામથી ઘેર આવ્યા. ચંદનાની હાલત જોઈ દુઃખી થયા. ત્રણ દિવસની ભૂખી ચંદનાને ખાવા ઘરમાં કાંઈ જ ન હતું. રસોઈગૃહમાં એક સૂપડામાં અડદના બાકુળા પડ્યા હતા. શેઠે તે લઈ ચંદનાને આપ્યા કે તું આ ખાતી થા ત્યાં હું બેડી તોડવા લુહારને બોલાવી લાઉં.
તે સમયે ચંદના વિચારવા લાગી, “અત્યારે કોઈ સંત પધારે તો તેમને વહોરાવી હું પારણું કરું.” તેમ વીચારી, બેડી હોવા છતાં ધીરે -ધીરે બારણા સુધી આવે છે. એક પગ ઊબરા ઉપર હોય અને બીજો પગ ઊંબરાની બહાર હોય ત્યાં પ્રભુને આવતા જોઈ, ચંદના હર્ષિત થાય છે. તેર બોલમાં બાર બોલ તો હતા પણ રુદન ન હોવાથી પ્રભુ પાછા જવા લાગ્યા. પ્રભુને પાછા ફરતા જોઈ, પોતાન મંદભાગ્યના કારણે ચંદનાની આંખમાં અશ્રુધારા વહેવા લાગી. અભિગ્રહ પૂર્ણ થતાં પ્રભુ ત્યાં પધાર્યા. ચંદનબાળાએ અત્યંત ભક્તિભાવ પૂર્વક પ્રભુને પારણું કરાવ્યું. પાંચ માસ અને પચ્ચીશ દિવસના ઉપવાસનું પારણું પ્રભુને થયું. પાંચ દિવ્ય પ્રગટ થયા. બેડીઓ તૂટી ગઈ. મસ્તક ઉપર કેશપાશ થઈ ગયો. અને ચંદના વસ્ત્રાલંકારથી સુશોભિત બની ગઈ.
દુંદુભિનો નાદ સાંભળી, પ્રભુનું પારણું થયું તેમ જાણી, શતાનિક રાજા અનુ મૃગાવતી રાણી વગેરે ત્યાં આવ્યા. મૃગાવતીએ પોતાની ભાણેજ વસુમતીને ઓળખી લીધી. તે સમયે ઈન્દ્રે કહ્યું કે આ કન્યા ચરમશરીરી છે. પ્રભુને કેવળજ્ઞાન થશે ત્યારે તે સંયમ અંગીકાર કરશે. મૃગાવતી રાણી ભાણેજને રાજમહેલમાં લઈ ગયા. હવે ચંદનબાળા શતાનિક રાજાની કન્યાઓના અંતઃપુરમાં રહેવા લાગી અને નિત્ય પ્રભુને કુવળજ્ઞાન થાય તેવું ધ્યાન ધરવા લાગી. ધનાવ્હ શેઠે મૂળા શેઠાણીને કાઢી મૂકી. મૂળા મરીને નરકે ગઈ.
ઈન્દ્રો વારંવાર આવીને પ્રભુને વંદન – નમસ્કાર કરી જતા.
બારનું ચાતુર્માસ- ચંપાનગરીમાંઃ
પ્રભુ બારમા ચાતુર્માસમાં ચાર મહીના ઉપવાસ કરી, ચંપાનગરીમાં ‘સ્વાદિદત્ત’, બ્રાહ્મણની શાળામાં રહ્યા. ત્યાં બે યક્ષો પ્રતિરાત્રિ પ્રભુની પર્યુપાસના કરવા આવતા. તેમનો આવો પ્રભાવ જોઈ ‘સ્વાદિદત્ત’ બ્રાહ્મણ પણ પ્રભુની પર્યુપાસના કરવા લાગ્યો.
ગોવાળનો ઉપસર્ગઃ
ચાતુર્માસ પૂર્ણ કરી ભગવાન વિચરતા- વિચરતા ‘ષડ્ગમાનિ’ ગામ સમીપે કાયોત્સર્ગ કરી સ્થિર થયા. તે સમયે એક ગોવાળ પોતાના બળદો પ્રભુ પાસે મૂકી, ગામમાં ગાયો દોહવા ગયો (ત્રિપુષ્ટ વાસુદેવે જેના કાનમાં સીસું રેડાવ્યું હતું તે શય્યાપાલક જ આ ભવમાં ગોવાળ તરીકે જન્મ્યો હતો) તે બળદો ચરતા-ચરતા અટવીમાં ચાલ્યા ગયા. ગોવાળ પાછો આવ્યો ત્યારે બળદોને ત્યાં જોયા નહિ. ‘બળદો ક્યાં ગયા છે?’ તેમ પ્રભુને એક-બેવાર પૂછ્યું પરંતુ પ્રભુ તો મૌન ધારણ કરી પોતાના ધ્યાનમાં લીન છે, તેથી બોલ્યા નહિ. “તારા કાનમાં છિદ્ર ફોગટના છે.” તેમ ગોવાળે કહ્યું ત્યારે પણ પ્રભુ બોલ્યા નહિ. ત્યારે ક્રોધિત બની, કશડાની સળીઓ લઈ ગોવાળે પ્રભુના બન્ને કાનમાં નાખી. પછી બન્ને બાજુથી તે સળીઓને તાડન કરી (હથોડી મારી) બન્ને બાજુથી નાખેલી સળીઓ અંદર એવી રીતે મળી ગઈ કે જાણે એક જ સળી હોય તેમ દેખાવા લાગી. તે ખીલાને કોઈ જોવે નહિ, કાઢે નહિ તે હેતુથી કાનની બહાર દેખાતો સળીઓનો ભાગ તેણે તોડી નાખ્યો. આટઆટલું વીતવા છતાં પ્રભુ ધ્યાનથી કંપિત ન થયા.
પ્રભુ ત્યાંથી વિહાર કરી અપાપા નગરીમાં પધાર્યા. પારણાના અર્થે પ્રભુ ‘સિદ્ધાર્થ’ નામક વણિકને તયાં ગયા. ભક્તિ પૂર્વક સિદ્ધાર્થે પ્રભુને પ્રતિલાભિત કર્યા. સિદ્ધાર્થના ઘેર તે સમયે ‘ખરક’ વૈધ આવ્યા હતા. પ્રભુની આકૃતિ જોતા જ તેને ખ્યાલ આવી ગયો કે પ્રભુના શરીરમાં કયાંક (કોઈ જગ્યાએ) શલ્ય છે. પ્રભુના શરીરને તપાસી કાનમાં ખીલા છે. તેમ વૈદ્યે સિદ્ધાર્થને કહ્યું અને ખીલા બતાવ્યા. તેઓ બન્ને પ્રભુની ચિકિત્સા કરવા તૈયાર થયા. પ્રભુતો પારણું કરી, ઉદ્યાનમાં જઈ ધ્યાનસ્થ બની ગયા.
ખરક વૈદ્ય અને સિદ્ધાર્થ બન્ને ઉદ્યાનમાં ગયા. પ્રથમ પ્રભુને તેલની કુંડીમાં બેસાડી, તેલથી માલીશ કર્યું. તેલ માલીશથી પ્રભુના સર્વે સાંધા ઢીલા થઈ ગયા. પશ્ચાત્ બે સાણસી વડે, બન્ને કાનમાંથી ખીલા એક સાથે ખેંચ્યા એટલે રુધિર સાથે બન્ને ખીલા બહાર નીકળી ગયા. ખીલા ખેંચતી વખતે પ્રભુને એવી વેદના થઈ કે પ્રભુની ચીસ પડી ગઈ. સંરોહિણી ઔષધિથી તત્કાલ રૂઝ લાવી, પ્રભુને ખમાવી બન્ને પોતાના સ્થાને ગયા. બન્નેએ (સિદ્ધાર્થ તથા ખરક) દેવ સંબંધી પુણ્યનો બંધ કર્યો.
પ્રભુના સર્વ ઉપસર્ગોમાં, જઘન્ય ઉપસર્ગને કટપૂતના નો શીત ઉપદ્રવ છે. મધ્યમ ઉપસર્ગ સંગમે કાળચક્ર મૂક્યું તે, ઉત્કૃષ્ટ ઉપસર્ગ તે કાનમાંથી ખીલાનો ઉદ્ધાર કર્યો તે ગણી શકાય. પ્રભુને પ્રથમ ઉપસર્ગ ગોવાળથ આવ્યો તો અંતિમ ઉપસર્ગ પણ ગોવાળથી જ આવ્યો.
પ્રભુને છદ્મસ્થકાળના સાડા બાર વર્ષ અને એક પખવાડીયાના ૪૫૧૫ દિવસમાંથી ૪૧૬૬ દિવસ ઉપવાસ કર્યા અને ૩૪૯ દિવસ જ પારણાના ગયા. આ તપશ્ચર્યામાં વધુમાં વધુ છ મહિનાના ઉપવાસ થયા અને ઓછામાં ઓછું છઠ્ઠ તપ થયેલ છે. પ્રભુની સાડા બાર વર્ષની તપશ્ચર્યાનું કોષ્ટક આ પ્રમાણે છે;
ન. તપના પ્રકાર તે તપમાં તપ કેટલી કુલ ઊપવાસના દિવસ ઊપવાસના વાર કર્યું
દિવસ તે સંખ્યા
૧. છમાસી તપ ૧૮૦ ૧ ૧૮૦
૨. પાંચ દિવસ ન્યૂન છમાસી તપ ૧૭૫ ૧ ૧૭૫
૩. ચૌમાસિ તપ ૧૨૦ ૯ ૧૦૮૦
૪. ત્રિમાસિક તપ ૯૦ ૨ ૧૮૦
૫. અઢી માસિક તપ ૭૫ ૨ ૧૫૦
૬. દ્વિમાસિક તપ ૬૦ ૬ ૩૬૦
૭. દોઢ માસિક તપ ૪૫ ૨ ૯૦
૮. માસખમણ (માસિક તપ) ૩૦ ૧૨ ૩૬૦
૯. અર્ધમાસિક તપ ૧૫ ૯૨ ૧૦૮૦
૧૦. ભદ્ર પ્રતિમા ૨ ૧ ૨
૧૧. મહાભદ્ર પ્રતિમા ૪ ૧ ૪
૧૨. સર્વતોભદ્ર પ્રતિમા ૧૦ ૧ ૧૦
૧૩. અઠ્ઠમ ૩ ૧૨ ૩૬
૧૪. છઠ્ઠ ૨ ૨૨૯ ૪૫૮
કુલ ૪૧૬૫+૧=૪૧૬૬
દીક્ષા સમયે પ્રભુને છઠ્ઠ હતો. તેમાં પ્રથમ ઉપવાસ ગૃહસ્થાવસ્થામાં ગણાય અને બીજો પ્રવ્રજ્યાકાળમાં આવે તેથી એક ઉપવાસ ઉમેરતા ૪૧૬૬ દિવસના ઉપવાસ છદ્મસ્થકાળમાં થાય.
આ સર્વ ઉપવાસ પ્રભુએ આહાર-પાણીના ત્યાગ સહિત કર્યા છે. પાણી પણ ન પીતા.
કૈવલ્યની પ્રાપ્તિઃ
જૃંભક ગામની બહાર, ઋજુવાલિકા નદીના તટ પર, શામક નામના ગાથાપતિના ક્ષેત્રમાં, શાલવૃક્ષની નીચે છઠ્ઠ યુક્ત પ્રભુ, ઉત્કટ આસનમાં બેસી ધ્યાનસ્થ બનયા. વૈશાખ સુદ – ૧૦ના, હસ્તોત્તરા નક્ષત્રમાં, દિવસના ચોથા પ્રહરે કેવળજ્ઞાન પ્રગટ થયું.
ઈન્દ્રનું આસન કંપાયમાન થતાં, પ્રભુને કેવળજ્ઞાનની પ્રાપ્તિ થઈ છે. તેમ જાણી, ઈન્દંરની આજ્ઞાથી દેવોએ સમવસરણની રચના કરી. એકવીશ ધનુષ્ય ઊંચા ચૈત્યવૃક્ષ નીચે સિંહાસનારૂઢ પ્રભુએ પ્રથમ દેશના આપી. પ્રભુની પ્રથમ દેશના રાજગૃહ નગરના ઉદ્યાનમાં થઈ. આ દેશનામાં દેવો જ આવેલા, મનુષ્યો કે તિર્યંચો ન હતા. દેશનાના અંતે સર્વવિરતિ કે દેશવિરતિ રૂપ ચારિત્ર ગ્રહણ કરનાર કોઈ ન હતું. તેથી પ્રથમ દેશના નિષ્ફળ ગઈ. પ્રથમ દેશનામાં તીર્થની સ્થાપના ન થઈ, તે એક આશ્ચર્ય સમજવું.
પ્રભુના શાસનમાં કૃષ્ણવર્ણી, હાથીના વાહનવાળો ‘માતંગ’ નામે યક્ષ શાસનદેવ બન્યો અને નીલવર્ણી, સિંહના આસનવાળી ‘સિદ્ધાયિકા દેવી’ શાસનદેવી બની. તેઓ હંમેશા પ્રભુની સાથે રહેવા લાગ્યા.
બીજા દિવસે, વૈશાખ સુદ – ૧૧ના, અપાપાપુરી બહાર ‘મહાસેન’ નામના ઉદ્યાનમાં, સમવસરણમાં પ્રભુએ બીજી દેશના આપી.
૧૧ બ્રાહ્મણોની શંકાઓનું સમાધાનઃ
તે સમયે અપાપાનગરીમાં સોમિલ નામના બ્રાહ્મણે યજ્ઞનું આયોજન કરેલ. તે કાર્ય માટે વેદજ્ઞ, યજ્ઞકાર્યમાં વિચક્ષણ એવા અગિયાર બ્રાહ્મણોને તેણે તેડાવ્યા હતા. તે અગિયારે પ્રકાંડ વિદ્વાનો ઘણાં આડંબર સાથે યજ્ઞ કાર્ય કરી રહ્યા હતા. પ્રભુના દર્શન કરવા તથા દેશના સાંભળવા અનેક દેવતાઓ આકાશ માર્ગે આવી રહ્યા હતા. તે જોઈ, ઈન્દ્રભૂતિ નામના મુખ્ય વિદ્વાને કહ્યું, “યજ્ઞનો પ્રભાવ તો જુઓ કે દેવતાઓ પ્રત્યક્ષ થઈ આવી રહ્યા છે.” દેવતાઓ યજ્ઞમાં ન ઊતરતા આગળ વધ્યા અને પ્રભુના સમવસરણમાં ગયા. દેવતાઓ ક્યાં જાય છે? તે તપાસ કરતા ખબર પડી કે સર્વજ્ઞ ભગવાન પધાર્યા છે. સર્વજ્ઞના આગમનની વાત સાંભળતા, તેઓ ક્રોધિત બન્યા. સર્વજ્ઞપણાનો ગર્વ ઊતારવા, વાદમાં હરાવવા ઈન્દ્રભૂતિ વિદ્વાન પોતાન ૧૦૦ શિષ્યો સાથે પ્રભુ પાસે આવ્યા. પ્રભુએ ઈન્દ્રભૂતિને આવતા જોઈ, તેમને નામ ગોત્રથી બોલાવ્ય તથા તેમના મનમાં છૂપાયેલી શંકા, ‘આત્મા છે કે નહિ?’ તે પ્રગટ કરી, વેદપદો દ્વારા જ તેનું (શંકાનું) સમાધાન કર્યુ. પ્રભુથી પ્રભાવિત થઈ ઈન્દ્રભૂતિ પોતાન ૫૦૦ શિષ્યો સાથે દીક્ષિત થયા. તેમને દિક્ષિત થયેલ જાણી અગ્નિભૂતિ પ્રભુ પાસે, પ્રભુને હરાવવા આવ્યા. તેમની શંકાનું પ્રભુએ સમાધાન કર્યું. ક્રમશઃ અગિયારે વિદ્વાનોની શંકા નિર્મૂલ થતાં ભગાવનના શિષ્ય બન્યા. તે અગિયારે ગણધરો બન્યા. તેમની વિગત આ પ્રમાણે છે.
નથી આવતો કોઠો
આ અગ્યારે ગણધરો રાજગૃહ પાસે વૈભારગિરિ ઉપર એક માસનું અનશન કરી સિદ્ધિપદને પામ્યા છે. ઈન્દ્રભૂતિ અને સુધર્મા સિવાયના નવ ગણધર વીરપ્રભુની હયાતિમાં સિદ્ધ થયા. જ્યારે ઈન્દ્રભૂતિ પ્રભુના નિર્વાણ પછી ૧૨ વર્ષે અને સુધર્મા ગણધર વીર પ્રભુના નિર્વાણ બાદ ૨૦ વર્ષે નિર્વાણ પામ્યા.
આ અગિયાર વિદ્વાન બ્રાહ્મણો તથા ૪૪૦૦ તેમના શિષ્યો દીક્ષિત થયા. અગિયાર બ્રાહ્મણ વિદ્વાનો પ્રભુના મૂળ શિષ્ય થયા. ચંદના પ્રમુખ અનેક કન્યાઓ દીક્ષિત બની પ્રભુએ અનેક નરનારીઓને શ્રાવકપણામાં સ્થાપિત કર્યા. આ રીતે ચતુર્વિધ સંઘની સ્થાપના કર્યા બાદ ત્રિપદીના આધારે અગિયાર બ્રાહ્મણ સાધુઓએ ૧૨ અંગની રચના કરી, તેથી પ્રભુએ તેઓને ગણધર પદે સ્થાપ્યા.
સાત ગણધરોની સૂત્રવાચના જુદી – જુદી થઈ જ્યારે અકંપિત અને અચળભ્રાતાની, તેમ જ મેતાર્ય અને પ્રભાસની વાચના પરસ્પર સમાન થઈ. તેથી વીરપ્રભુને નવગણ થયા. એક વાચનાવાળા સાધુના સમુદાયને ગણ કહેવાય છે. પ્રભુએ ચંદનાજીને પ્રવર્તિની પદે સ્થાપિત કર્યા.
પ્રભુએ કેવળજ્ઞાન સહિત ગ્રામાનુગ્રામ વિચરતા અનેક ભવ્ય જીવોને મોક્ષમાર્ગના રાહી બનાવવા લાગ્યા. ભગવાનના ઉપદેથી અનેક બ્રાહ્મણો, ક્ષત્રિયો, વૈશયો અને શૂદ્રો, કોઈપણ જાતના ભેદભાવ વિના દિક્ષા અંગીકાર કરી, આત્મકલ્યાણ કરવા લાગ્યા.
શિષ્ય મેઘકુમારઃ
પ્રભુ રાજગૃહીમાં પધાર્યા ત્યારે શ્રેણિક રાજા અને ધારિણી દેવીનો પુત્ર મેઘકુમાર વૈરાગ્ય પામી દીક્ષિત બન્યા. પ્રથમ રાતે જ અનુક્રમે સૂતેલા મુનિવર્ગમાં તેની પથારી (સંથારો) છેલ્લે, દરવાજા નજીક થઈ. બહાર આવતા – જતા મુનિઓના પગાદિના સ્પર્શ તથા પગરવ (ચાલવાના અવાજ)થી તેઓ ખેદ પામ્યા. પ્રાતઃકાળે દીક્ષા છોડી પુનઃ રાજમહેલમાં જવાનો મેઘમુનિએ વિચાર કર્યો.
મેઘમુનિ સવાર થતાં જ, વ્રત છોડવાની ઈચ્છથી પ્રભુ મહાવીર પાસે આવ્યા. મેઘમુનિના મનોગત ભાવ જાણી, તેના પૂર્વભવને સંભારી આપતા કહ્યું કે આ ભવથી પૂર્વના ત્રીજા ભવે હે મેઘ! તું ‘મેરુપ્રભ’ નામનો હાથીઓનો ઉપરી યૂથપતિ હોત. તે સમયે વનમાં દાવાનલ લાગવાથી તૃષાર્ત બની તું ભાગ્યો અને એક સરોવરમાં પાણી પીવા ગયો. ત્યાં તું કાદવમાં ખૂંચી ગયો. જેમ -જેમ બહાર નીકળવા પ્રયત્ન કરતો ગયો તેમ વધુ ખૂંચતો ગયો. ત્યાં એક તારો યુવાન શત્રુ હાથી આવ્યો અને તેણે તારા પર પ્રહાર કર્યોે. તે પ્રહારથી મૃત્યુ પામી તું વિધ્યાંચળમાં ફરી હાથી થયો. તે વનમાં એક વાર દાવાનલ લાગ્યોે. તે જોઈ તને જાતિસ્મરણ જ્ઞાન થય. ભવિષ્યમાં દાવાનલ લાગે તો તેનાથી બચવા – રક્ષણ મેળવવા માટે તે મોટી વિશાળ ગોળાકાર જગ્યામાંથી વૃક્ષ ઉખેડીને બહાર ફેંકી દીધાં. તે જગ્યા તું દર ચોમાસા પછી સાફ કરી લેતો. ફરી એક વાર દાવાનલ લાગ્યો ત્યારે સપરિવાર તું તે જગ્યાએ આવ્યોે. તારા આવતા પહેલાં ઘણાં પ્રાણીઓ-પોત પોતાના પ્રાણની રક્ષા માટે તે જગ્યામાં આવી, જાતીય વૈર ભૂલી ઊભાં હતાં. આખું માંડલું ખીચોખીચ ભરાઈ ગયું. તારા શરીરી ખંજવાળ આવતા એક પગ ઊચો કરી શરીર ખજવાળ્યું તારો પગ ઊંચો થતા, તે જગ્યામાં એક સસલું આવી ને બેસી ગયું. પાછો પગ મૂકવા જતાં સસલાને જોયું. તે દબાઈને મરી ન જાય તે હેતુથી તેં પગને અદ્ધર જ રાખ્યો.
અડી દિવસે તે અગ્નિ શાંત પડી. દાવાનલ બુઝાઈ જતા બધા પ્રાણીઓ માંડલમાંથી બહાર નીકળવા લાગ્યા. પગની નીચેથી સસલું નીકળી જતાં, તું પગ નીચે મુકવા ગયો પણ ત્રણ દિવસથી અદ્ધર, એક જ સ્થિતિમાં પગ રહેવાથી, તે અકડાઈ ગયો હતો તેથી તું પડી ગયો. ત્રણ દિવસ અપાર વેદના વચ્ચે પસાર કરી. આયુષ્ય પૂર્ણ કરી તું રાજકુંવરરૂપે જન્મ પામ્યો છે.
હાથીના ભવમાં પણ આવી અનુકંપા કરી, દુર્લભ એવો મનુષ્ય ભવ પામી, ઉત્તમ સાધુપણુ મેળવી, સાધુઓનાં ચરણસ્પર્શથી ખેદ પામે છે? હે મેઘ ! તેં જે વ્રત સ્વીકાર્યું છે, તેનું સારી રીતે પાલન કરી, ભવસાગર તરી જા. પ્રભુની વાણીથી મેઘમુનિ વ્રતમાં સ્થિર બન્યા. સંયમ અને તપથી આત્માને ભાવિત કરતા આયુષ્ય પૂર્ણ કરી, વિજય નામના અનુત્તર વિમાનમાં ગયા. ત્યાંથી ચ્યવી, મહાવિદેહ ક્ષેત્રમાં ઉત્પન્ન થઈ, મોક્ષગતિ પામશે.
શિષ્ય નંદીષેણઃ
શ્રેણિક રાજાના પુત્ર નંદિષેણ પણ ભગવાનની વાણી સાંભળી દીક્ષા લેવા તત્પર બન્યા. પૂર્વના ત્રીજા ભવમાં તે એક દાસપુત્ર હતા. એક બ્રાહ્મણે યજ્ઞનું આયોજન કર્યું. તેમાં તે દાસપુત્રને દાસ તરીકે કામ કરવા કહ્યું. તે દાસપુત્રે બ્રાહ્મણ સાથે બોલી કરી કે, “બ્રાહ્મણો જમી લે પછી વધેલી રસોઈ મને આપો તો હું રહુ.” બ્રાહ્મણે તે વાતો સ્વીકાર કર્યો. બ્રાહ્મણોને જમાડતા વધેલી રસોઈ દાસપુત્ર લઈ જતો અને હંમેશા મુનિરાજ-સાધુઓને વહોરાવવા લાગ્યો. ત્યાંથી દેવલોકમાં જઈ નંદીષેણ રૂપે જન્મ્યોે.
નંદીષેણ દીક્ષા લઈ, છઠ્ઠ-અઠ્ઠમ વગેર તપ કરતા, પ્રભુ સાથે વિચરવા લાગ્યા. એકદા છઠ્ઠના પારણા માટે વેશ્યાના ઘરમાં ગયા. ત્યાં ધર્મલાભ આપ્યો. વેશ્યા હાસ્ય-મશ્કરી કરતા બોલી કે, “મારે ધર્મની જરૂર નથી, મને તો અર્થલાભની જરૂર છે.” આ સ્ત્રી મારી મશ્કરી કરે છે. મારા પર હાસ્ય કરી, મને ઉડાવે છે? તેમ વિચારી મુનિએ એક તૃણ ખેંચી, લબ્ધિવડે રત્નોનો ઢગલો કરી દીધો. “આ લે અર્થનો લાભ.” તેમ કહી મુનિ બહાર નીકળ્યા. મુનિની આવી ચમત્કારી શક્તિ જોઈ, વેશ્યા તેમને વારંવાર ત્યાં રહી જવા પ્રાર્થના કરવા લાગી. ભોગ્યકર્મ બાકી હોવાથી, તે કર્મનો વશ બની, વેશ્યાની વાત સ્વીકારી ત્યાં રહી ગયા.
દરરોજ દશ વ્યક્તિને બોધ પમાડવા, જ્યારે તે ન બને ત્યારે સ્વયં દીક્ષા લઈ લેવી તેવી તેને પ્રતિજ્ઞા કરી, ત્યાં રહેવા લાગ્યા. પ્રતિજ્ઞા અનુસાર પ્રતિદિન દશ વ્યક્તિને બોધ પમાડી, પ્રભુ પાસે મોકલતા. ભોગકર્મ ક્ષીણ થવા આવ્યું ત્યારે એક દિવસ નવ વ્યક્તિ બોધ પામી પણ દશમો સોની કોઈપણ પ્રકારે બોધ પામતો ન હતો. જમવાનો સમય પણ વ્યતીત થઈ ગયો. પોતાની પ્રતિજ્ઞા પૂર્ણ કરવા તેઓ પ્રભુ પાસે ચાલ્યા ગયા અને પુનઃ દીક્ષા લીધી. દુષ્કૃત્યોની આલોચના કરી, આયુષ્ય પૂર્ણ કરી દેવલોકમાં ગયા.
શિષ્યા દુર્ગંધાબાળાઃ
એકદા પ્રભુ રાજગૃહ નગરમાં સમવસર્ગા. શ્રેણિક રાજા પ્રભુને વંદના કરવા ચાલ્યા. રસ્તામાં માતાએ ત્યજી દીધેલી, બાળકી જોવામાં આવી તેણીના શરીરમાંથી અત્યંત દુર્ગંધ આવતી હતી. પ્રભુ પાસે પહોંચી, પ્રભુને વંદન-નમસ્કાર કરી, યોગ્ય અવસરે તે દુર્ગંધબાળાની કથા પૂછી.
પ્રભુએ પૂર્વ વૃત્તાંત જણાવતાં કહ્યું કે આ પ્રદેશમાં ધનમિત્ર શ્રેષ્ઠી રહેતો હતો. તેની આ ધનશ્રી નામે બાલિકા હતી. તેના વિવાહ મહોત્સવના સમયે એક મુનિરાજ ત્યાં પધાર્યા. તે બાળાએ મુનિને આહાર પ્રતિલાભિત કર્યા. તે સમયે મુનિનાં મલીન વસ્ત્રો અને અંગ જોઈ તેણીને જુગુપસા ઉત્પન્ન થઈ. અરિહંત પરમાત્માએ મુનિઓને સ્નાન કરવાની આજ્ઞા આપી હોત તો શું દોષ થાત? દુર્ગંધ ઉપર અને મુનિની જુગુપ્સા કરી બાંધેલા કર્મની આલોચના કર્યા વિના મૃત્યુ પામી, આ રાજગૃહ નગરમાં વેશ્યાને ત્યાં જન્મી છે. માતાએ તત્કાલ તેને ત્યાગી દીધી છે. તેનું તે કર્મ પુરું થવામાં જ છે. આઠ વર્ષની ઉંમરે તારી પટ્ટરાણી થશે. ભવિષ્યમાં તારી પીઠ ઉપર ચડી, લીલા કરશે તે આ બાળકી છે તેમ ઓળખી લેજે.
તે બાળાનું તે કર્મ દૂર થવાથી, તેના શરીરમાંથી દુર્ગંધ નીકળતી હતી તે દૂર થઈ ગઈ. એક આભિરીએ પુત્રીવત્ તેને ઉછેરી. એકદા કૌમુદી ઉત્સવમાં શ્રેણિકરાજાએ તે બાળાને જોઈ, રાજા તેના ઉપર મોહિત થયા. રાજાએ તે બાળાના વસ્ત્રના છેડે મુદ્રિકા બાંદી દીધી. તત્પશ્ચાત્ રાજાએ અભયકુમારને પોતાની મુદ્રિકા ચોરાઈ ગઈ છે તેમ જણાવી દરેક વ્યક્તિને તપાસવા કહ્યું. ઉત્સવમાં આવેલ દરેક વ્યક્તિને તપાસતા-તપાસતા તે બાળાનો વારો આવ્યો. વસ્ત્રના છેડે બાંધેલી મુદ્રિકા જોઈ, અભયકુમાર પિતાના આશયને સમજી ગયા. શ્રેણિક રાજાતે આભિર કન્યાને પરણ્યા અને પટ્ટરાણી બનાવી.
એકદા સોકઠાબાજીની રમતમાં રાજા હારી ગયા. રમતની પૂર્વે બન્ને વચ્ચે શરત થઈ હતી કે જે હારે તેની પીઠ પર વિજયી હોય તેને બેસવું. શરત પ્રમાણે આ આભિર કન્યા તો રાજાની પીઠ પર ચડી ગઈ. અન્યકુળવાન રાણીઓ તો આવા પ્રસંગે રાજાની પીઠ ઉપર માત્ર પોતાનુ વસ્ત્ર નાખતી. આભિર કન્યા પીઠ ઉપર ચડી, ક્રિડા કરવા લાગી. ત્યારે શ્રેણિક રાજાને પ્રભુનાં વચન યાદ આવ્યા. અને તેઓ હસ્યા. રાણીએ હાસ્યનું કારણ પૂછ્યું. શ્રેણિક રાજાએ ભગવાને કહેલ સર્વ વૃત્તાંત જણાવ્યું. તે સાંભળી આભિર કન્યાએ વૈરાગ્યને પામી. શ્રેણિક રાજાની આજ્ઞા લઈને તે કન્યા પ્રભુ પાસે દિક્ષિત બની.
શિષ્ય આર્દ્રકુમારઃ
ભગવાન મહાવીર કેવળજ્ઞાન પ્રાપ્ત કરી, પૃથ્વી પર વિચરી રહ્યા હતા તે સમયે સમુદ્રની મધ્યમાં આર્દ્રક નામે અનાર્ય દેશ હતો. ત્યાંના આર્દ્રકરાજા અને શ્રેણિક રાજાએ વંશપરંપરાથી મૈત્રી હતી. આ પરંપરાને જાળવી રાખવા રાજપુત્ર આર્દ્રકુમારે અભયકુમાર સાથે મૈત્રી સ્થાપિત કરવા, અભયકુમારને ભેટ મોકલી. અભયકુમારે વિચાર કર્યો કે આર્દ્રકુમાર આસન્ન ભવ્ય હોવા જોઈએ, અભવ્યને મારી સાથે મૈત્રી થાય નહિ. શ્રમણપણાની વિરાધનાથી જ તે અનાર્યદેશમાં ઉત્પન્ન થયો હશે. આ પ્રમાણે વિચાર કરી, અભયકુમારે ધાર્મિક ઉપકરણો ભેટ તરીકે મોકલ્યાં. આ ધાર્મિક ઉપકરણો જોઈ આર્દ્રકુમારને જાતિસ્મરણ જ્ઞાન થયું.
પૂર્વના ત્રીજા ભવે તે મગધદેશના વસંતપુરમાં સામાયિક નામે કણબી હતો અને બંધુમતી નામે તેની પત્ની હતી. ‘સુસ્થિત’ નામના આચાર્યના ઉપદેશથી બોધ પામી, બન્નેએ દીક્ષા લીધી હતી.
એકવાર સાધુ સમુદાય અને સાધ્વી સમુદાય એક ગામમાં ભેગા થઈ ગયા. સાધ્વી બંધુમતીને જોતાં સામાયિક મુનિને પૂર્વ જીવનમાં આચરેલ વિષયક્રિડાઓ યાદ આવી અને તેણીમાં અનુરક્ત બન્યા. સામાયિક મુનિએ અન્ય મુનિઓને પોતાના મનની વાત કરી. મુનિઓએ પ્રવર્તિનીને આ વાત જણાવી અને પ્રવર્તિની દ્વારા બંધુમતીને મુનિના મનની સ્ખલનાની જાણ થઈ.
આ વાતની જાણ થતા બંધુમતી સાધ્વીએ પ્રવર્તિનીને કહ્યું કે, “હે ભગવાતી! એ ગીતાર્થ થયેલ સાધુ જો મર્યાદાનું ઉલ્લંઘન કરશે તો મારી શી ગતિ થશે? મારા અને તેમના શીલના રક્ષણ માટે પ્રાણ ત્યજી દેવા, તે જ ઉત્તમ ઉપાય છે.” પ્રવર્તિનીની આજ્ઞા લઈ, શાસનની અવહેલના અને વ્રતનું ખંડન ન થાય તેવા શુભ આશય સહ બંધુમતી સાધ્વીએ અનશન કરી પ્રાણ ત્યજી દીધા. આ સાંભળી સામાયિક મુનિએ પણ અનશન કરી પ્રાણ ત્યજ્યા. તેઓ બન્નેએ એક દેવ ભવ કર્યો. ત્યાંથી ચ્યવી સામાયિક મુનિનો જીવ અનાર્યદેશમાં આર્દ્રકુમાર તરીકે ઉત્પન્ન થયો. પૂર્વભવનું સ્મરણ થતાં આર્દ્રકુમાર પોતાને પરોક્ષ રીતે પ્રતિબોધ પમાડનાર અભયકુમારને ગુરુસ્થાને માની, તેમની પાસે આર્યદેશમાં જવા તલપાપડ બન્યો.
રાજપુત્રની આર્યદેશમાં તથા અભયકુમારને મળવાની તાલાવેલી જોઈ, આર્દ્રક રાજાએ રાજપુત્ર માટે ૫૦૦ અંગરક્ષકો રાખ્યા. તેઓ છાયાની જેમ રાજપુત્રની સાથે જ રહેતા કે જેથી તે દેશાંતરમાં ન જાય. એકદા આર્દ્રકુમાર અશ્વને તીર્વ ગતિથી દોડાવી, અંગરક્ષકો વચ્ચેથી દૂર નીકળી જઈ, વહાણમાં બેસી આર્યભૂમિમાં આવતા રહ્યા. આર્યભૂમિમાં આવી, સ્વયંમેવ-પોતાની મેળે દીક્ષા ગ્રહણ કરી, તીવ્ર પણે વ્રત પાળતા વિચરવા લાગ્યા.
એકદા વસંતપુર નગરની બહર દેવાલયમાં પ્રતિમા ધારણ કરી, ધ્યાનસ્થ બન્યા. તે નગરમાં દેવદત્ત શેઠ અને ધનવતીના ઘેર બંધુમતી પુત્રી પણે ઉત્પન્ન થઈ હતી. અહીં તેનું નામ શ્રીમતી રાખેલ હતું. મુનિ જે દેવાલયમાં ધ્યાનસ્થ હતા, ત્યાં શ્રીમતી અન્ય બાળાઓ સાથે રમવા આવી. તેઓ ત્યાં ‘પતિરમણ’ ની રમત રમવા લાગ્યા. આ રમતમાં પરસ્પર એકબીજાને પકડી, આ મનગમતા વરકે હું વરી તેમ બોલે. અન્ય કન્યાઓએ રુચિ પ્રમાણે પરસ્પર એકબીજાને વર કરી, વરી ગઈ ત્યારે શ્રીમતીએ ધ્યાનસ્થ આર્દ્રકુમારમુનિને પકડી લીધા અને બોલી કે, ‘આ મુનિને હું વરી.’ મુનિતો આ ઉપસર્ગ આવતા, ત્યાંથી વિહાર કરી અન્યત્ર ચાલ્યા ગયા.
શ્રીમતી મનથી મુનિને વરી ચૂકી હતી. યૌવનવય પ્રાપ્ત થતાં તે અન્ય કોઈ પુરુષને મનથી પણ ઈચ્છતી નહિ. મુનિના આગમનની રાહ જોવા લાગી. મુનિના પગમાં રહેલું એક ચિહ્ન તેણીએ જોયું હતું. તે ચિહ્નના આધારે મુનિને શોધવા તે તત્પર બની. પિતાની આજ્ઞા લઈ પ્રતિદિન ગામમાં આવતા સાધુ-સન્યાસીઓને ભિક્ષા આપવા લાગી. ભિક્ષા આપી, વંદન કરતી વખતે તેમના ચરણ જોઈ લેતી.
બાર વર્ષ બાદ આર્દ્રમુનિ તે જ નગરમાં પધાર્યા. શ્રીમતીએ વંદન કરતી વેળાએ ચરણ ચિહ્ન જોઈ, મુનિને ઓળખી લીધા. મુનિને તે ત્યાં રી જવા અનુનય કરવા લાગી. “દેવાલયમાં હું તમને વરી ચૂકી છું. તે સમયે અલ્પવયના કારણે તમે મને ત્યજીને ચાલ્યા ગયા. હવે તમને જવા દઈશ નહિં તમે જો મારી અવજ્ઞા કરશો તો હું બળીને મરી જઈશ. તે સ્ત્રી હત્યાનું પાપ તમને લાગશે.” એ પ્રમાણે શ્રીમતી કહેવા લાગી.
સર્વજનોનો આગ્રહ, પોતાનું ભોગ્યકર્મ બાકી હોવાથી તથા સ્ત્રી હત્યાના પાપથી બચવા આર્દ્રમુનિ શ્રીમતી પ્રતિ આર્દ્ર બન્યા અને ત્યાં રહી ગયા. શ્રીમતી સાથે ભોગ ભોગવતા એક પુત્રની પ્રાપ્તિ થઈ. એકદા આર્દ્રકુમારે શ્રીમતીને કહ્યું. આ પુત્ર તારી સહાય કરશે, માટે હવે મારે પુનઃદીક્ષા લઈ આત્મકલ્યાણ સાધવું છે.” પુત્રને આ વાતની જાણ કરવા શ્રીમતી રેંટિયો કાંતવા લાગી. પુત્રે તે જોઈને માતાને પૂછ્યું, “હે મા! તું આ કામ શા માટે કરે છે?” માતાએ કહ્યું, “તારા પિતા દીક્ષા લેવાના છે. તે પછી મારે આ ત્રાકનું જ શરણ રહેશે ને!” બાળક કહે, હું પિતાને જવા નહિ દઉં. તેમને બાંધી દઉ છું. તેમ કહી સૂતરના તાર પગે બાંધ્યા. આર્દ્રકુમાર પુત્રના સ્નેહને કારણે તે, સૂતરના બાર આંટા બાળકે વીંટ્યા હોવાથી બાર વર્ષ સંસારમાં વધુ રહ્યા. તત્પશ્ચાત્ શ્રીમતીને સમજાવી દીક્ષા લઈ ચાલી નીકળ્યા.
વસંતપુરથી રાજગૃહ તરફ જતા આર્દ્રમુનિને રસ્તામાં ૫૦૦ ચોર મળ્યા. આર્દ્રમુનિએ તેઓને “તમે ચોરીનો ધંધો શા માટે કરો છો?” તેમ પૂછ્યું ત્યારે તેઓએ પોતાની આપવીતી કહી. તે ૫૦૦ ચોર આર્દ્રકુમારના જ અંગરક્ષક હતા. આર્દ્રકુમાર અશ્વ ફેરવવાના બહાને ચાલ્યા ગયા તેથી તેઓ રાજાને મુખ બતાવી ન શક્યા અને ચોરી કરવા લાગ્યા હતા. આર્દ્રમુનિનો મિલાપ થતા તેમના ઉપદેશથી પામી તે ૫૦૦ ચોરોએ સંયમવ્રત અંગીકાર કર્યું.
રસ્તામાં ગોશાળાઓ તેમની સાથે વાદ માંડ્યો આર્દ્રમુનિએ ગોશાળાને નિરુત્તર કરી, વાદમાં પરાજિત કર્યો. આર્દ્રમુનિએ હસ્તિતાપસના આશ્રમમાં જઈ તેઓને પ્રતિબોધ પમાડ્યા અને તેઓને પ્રભુ પાસે દીક્ષા મોકલ્યા. રાજગૃહમાં રહેલા પુત્રનાં દર્શન કરી, તેઓનાં ચરણોમાં રહ્યા. સંયમ અને તપની આરાધના વડે કર્મક્ષય કરી નિર્વાણ પામ્યા.
બ્રહ્મદત્ત- દેવાનંદાનું શિષ્યત્વ :
અનુક્રમે વિચરતા -વિચરતા પ્રભુ બ્રાહ્મણકુંડ ગામમાં આવ્યા. બહુશાળ ઉદ્યાનમાં પ્રભુ સમવસર્યા. દેવાનંદા અને ઋષભદત્ત દેશના સાંભળવા આવ્યા. પ્રભુને જોતાં જ દેવાનંદાનાં રોમ વિકસ્વર થયાં. તે અપાર-સ્નેહથી, અપલક નેત્રે પ્રભુને જોઈ રહી. દેવાનંદાની આવી સ્થિતિ જોઈ, ગૌતમ સ્વામીએ પ્રભુને તેમ થવાનું કારણ પૂછ્યું પ્રભુના કહેવાથી સર્વને જાણ થઈ કે પ્રભુના તેઓ પ્રથમ માતા-પિતા છે. ૮૨ાા રાત્રિ તેમની કુક્ષિમાં રહ્યા હતા. આ વૃત્તાંત સાંભળી દેવાનંદા અને ઋષભદત્ત વૈરાગ્યને પામ્યા. દીક્ષા અંગીકાર કરી, આત્મસાધના કરતા-કરતા બન્ને નિર્વાણ પદને પામ્યા.
જમાલી – પ્રિયદર્શનાનું શિષ્યત્વઃ
પ્રભુ ક્ષત્રિયકુંડ ગામમાં પધાર્યા. પ્રભુની દેશના સાંભળી, પ્રભુના ભાણેજ તથા જમાઈ એવા જમાલી તથા પુત્રી પ્રિયદર્શનાએ દીક્ષા અંગીકાર કરી. જમાલી અગિયાર અંગના જ્ઞાતા થયા ત્યારે પ્રભુઅ. તેમને ૧૦૦૦ ક્ષત્રિય મુનિઓના આચાર્ય બનાવ્યા.
એક વાર પરિવાર સાથે વિચરણા જમાલીને પિત્તજ્વર ઉત્પન્ન થયો. તેઓએ એક મુનિને સંથારો (પથારી) કરવા કહ્યું. મુનિ તરત જ સંથારો કરવા લાગ્યા. અત્યંત પીડાના કારણે જમાલીએ પૂછ્યું કે ‘સંથારો થઈ ગયો?’ મુનિએ ‘હા’ કહી. તેઓ સૂવા માટે ત્યાં આવ્યા અને જોયું તો હજું મુનિ સંથારો કરી રહ્યા હતા. તે સમયે જમાલીને મિથ્યાત્વનો ઉદય થયો અને તેઓ ક્રોધિત બની ગયો હજુ સંથારો પૂરો થયો નથી ત્યાં ‘હા’ કેમ પાડી?
પ્રભુનો જે સિદ્ધાંત “ઙ્ગેંભ્ૠક્રક્રદ્ય્ક્રશ્વ ઙ્ગેંભ્શ્વ” “કરાતું કાર્ય-કર્યું” આ સિદ્ધાંત ખોટો છે. કાર્ય નિષ્પન્ન થાય પછી જ કાર્ય કર્યું તેમ કહેવું જોઈએ. પ્રભુના સિદ્ધાંતને ખોટો ઠરાવી, પોતાની માન્યતાની પ્રરૂપણા કરવા લાગ્યો. કુમતની પ્રરૂપણા કરતો જોઈ તેમની સાથે મુનિઓ હતા તેમાંથી કેટલાક પ્રભુ પાસે ચાલ્યા ગયા અને કેટલાક તેમની પાસે જ રહ્યા. પ્રિયદર્શનાએ પૂર્વસ્નેહથી જમાલીનો પક્ષ સ્વીકાર્યો.
પ્રભુનાં વચનને હસી કાઢતો જમાલી સર્વજ્ઞ ન હોવા છતાં પોતાને સર્વજ્ઞ-કેવળી તરીકે ઓળખાવતો વીચરવા લાગ્યો.
પ્રભુના કેવળપર્યાયને ૧૪ વર્ષ થયાં ત્યારે જમાલી નિન્હવ બન્યો. પ્રિયદર્શનના પણ અન્ય સાધ્વી સમુદાય સાથે જમાલીના મતી પ્રરૂપણા કરતી વિચરવા લાગી. એકદા પ્રિયદર્શના સાધ્વી પ્રભુ કુંભાર શ્રાવક ઢંકના ઘરે ઉતર્યા. પ્રિયદર્શના સાધ્વીને સમજાવવા, ઢંક શ્રાવકે નિંભાડવામાંથી લઈ, એક તણઓ પ્રિર્યદર્શનાની પછેડી ઉપર નાખ્યો. તેની પછેડી બળવા લાગી એટલે તેણીએ ઢંક શ્રાવકને કહ્યું, “અરે ઢંક! તમારા પ્રમાદથી મારી પછેડી બળી ગઈ. પછેડી બળી. તરત જ આગ બુઝાવી ઢંક શ્રાવકે કહ્યું, ‘તમારા મત પ્રમાણે તો આખી પછેડી બળી જાય પછી જ બઈી કહેવાય. આમ પ્રયોગ દ્વારા ઢંક શ્રાવકે પ્રિયદર્શના સાધ્વીજીને સમજાવી.’ પ્રિયદર્શના પુનઃપ્રભુ પાસે આવી વિશુદ્ધ બની.
જમાલી અંત સમયે, ૧૫ દિવસનું અનશન કરી, છઠ્ઠા દેવલોકમાં કિલ્વિષી દેવ થયો. પશ્ચાત્ પાંચ-પાંચ ભવ તિર્યંચના, મનુષ્યના અને નારકીના ભવ કરી, પુનઃબોધીબીજને પ્રાપ્ત કરી, નિર્વાણ પામશે. ઉત્સૂત્ર પ્રરૂપણાથી જીવને અનંત સંસાર વધે છે.
શિષ્યા મૃગાવતીઃ
કૌશાંબી નગરમાં શતાનિક રાજાએ એક ચિત્રશાળા નિર્માણ કરી. આ કાર્ય માટે અનેક ચિત્રકારોને આમંત્રણ આપપ્યું. તેમાં એક ચિત્રકારને દૈવી વરદાન હતું કે કોઈ પણ મનુષ્ય કે પશુનું એક અંગ જોયું હોય તો તેના આખા સ્વરૂપને યર્થાય રીતે દોરી શકે. તે ચિત્રકારે મૃગાવતી રાણીના પગનો અંગૂઠો જાળિયામાંથી જોયેલ હતો. તેના આધારે ચિત્રકારે મૃગાવતીનું ચિત્ર દોર્યું. ચિત્ર દોરતી વખતે કાળા રંગની પીંછી લે ત્યારે તેણીના સાથળ ઉપર ટપકું પડી જતું. ચિત્રકારે વારંવાર તે છૂછ્યું અને ફરી-ફરી ત્યાંજ કાળું ટપકું પડતું. તેણે વિચાર્યું કે મૃગાવતીના સાથળ ઉપર આવું લાંછન હશે. તો ટપકું ભલે રહ્યું. રાજાએ જ્યારે આ ચિત્ર જોયું ત્યારે ચિત્રમાં મૃગાવતીના સાથળ ઉપરનું લાંછન પણ જોયું. તે જોઈ રાજા અત્યંત ક્રોધિત બન્યા. રાજાએ વિચાર્યું કે ચિત્રકારને મૃગાવતી સાથે સંબંધ હોવો જોઈએ. તે સિવાય વસ્ત્રાચ્છાદિત અંગનું લાંછન કેવી રીતે જાણી શકે? આ પ્રમાણે વિચારી, રાજાએ ચિત્રકારને મૃત્યુની સજા આપી. તે સમયે અન્ય સર્વ ચિત્રકારો ભેગા મળી, રાજાને તે ચિત્રકારના દૈવીશક્તિની વાત કરી. રાજાએ પરીક્ષા કરવા, એક કૂબડી દાસીનું માત્ર મુખ બતાવ્યું અને ચિત્ર બનાવવા કહ્યું. ચિત્રકારે મુખના આધારે તેણીનું આબેહૂબ ચિત્ર દોર્યું. રાજાને તે ચિત્રકારની દૈવી વરદાનની ખાત્રી થઈ ગઈ. તેમ છતાં તેના જમણા હાથનો અંગૂઠો કપાવી નાખ્યો.
આથી ચિત્રકારને રાજા સાથે વૈર થયું. તે વેરનો બદલો લેવા, ડાબા હાથથી મૃગાવતીનું ચિત્ર દોરી ઉજ્જયિની જઈ રાજા ચંડપ્રદ્યોતને બતાવ્યું. આવુ સ્ત્રી રત્ન તમારી પાસે જ શોભે તેમ જણાવ્યું. મૃગાવતીના રૂપ-લાવણ્યથી આર્કષાઈ ચંડપ્રદ્યોત રાજાએ શતાનિક રાજા પાસે મૃગાવતીની માંગણી કરી. શતાનિક રાજાએ તે માંગણી સ્વીકારી નહિ. તેથી ચંડપ્રદ્યોત રાજાએ વિશાળ સેના લઈ, કૌશાંબી તરફ પ્રયાણ કર્યું. આ સમાચાર સાંભળતાં શતાનિક રાજા આઘાત અને ભયના કારણે મૃત્યુ પામ્યા.
મૃગાવતીઅ. વિચાર્યું કે પુત્ર ઉદ્યનકુમાર હજુ બાળક છે. તેમ જ ચંડપ્રદ્યોત જેવા બળવાન રાજા સાથે વેર બાંધવું પણ યોગ્ય નથી. કળથી કામ લેતા મૃગાવતીરાણીએ ચંડપ્રદ્યોત રાજાને દૂત દ્વારા સંદેશો મોકલ્યો કે “મારા પતિ સ્વર્ગે સીધાવ્યા છે. હવે મારે તમારું જ શરણ છે. મારો પુત્ર હજુ બાળક છે. તેને હમણાં છોડી દઉંતો શત્રુરાજાઓ તેનો પરાભવ કરે. તમે સ્વામી છતાં મારા પુત્રનો પરાભવ કોઈ કરી ન શકે પરંતુ તમે દૂર રહો છો અને શત્રુરાજાઓ નજીક રહે છે. ‘સર્પ ઓશીકે અને ઔષદિઓ હિમાલય ઉપર’ આવી સ્થિતિ છે. તમે ઉજ્જયિનીથી ઈંટો મંગાવી, કૌશાંબી ફરતે કિલ્લો બંધાવી આપો. તેથી મને પુત્રની ચિંતા ન રહે.” મૃગાવતીની વાતનો સ્વીકાર કરી, ચંડપ્રદ્યોત રાજાએ કૌશાંબીને ચારે તરફ કિલ્લો બંધાવી દીધો. મૃગાવતીના કહેવાથી ધન-ધાન્ય-ઈધનાદિકથી નગરીને ભરપૂર કરી દીધી. નગર બધી રીતે સુરક્ષિત થઈ ગયું એટલે મૃગાવતીએ નગરના દ્વારા બંધ કરાવી દીધાં. ચંડપ્રદ્યોત રાજા એકદમ ક્રોધિત બની ગયા પરંતુ હવે કંઈ કરી શકે તેમ ન હતા. નગરને ઘેરો ઘાલી, નગરની બહાર રહ્યા.
આ સર્વ પ્રસંગોથી મૃગાવતી વૈરાગ્યવાળી બની. આ સમય દરમ્યાન પ્રભુ કૌશાંબીની બહાર ઉપવનમાં સમવસર્યા. પ્રભુ પધાર્યાના સમાચાર સાંભળી નગરના દરવાજા ખોલાવી, મૃગાવતી નિર્ભયપણે પ્રભુ પાસે આવી. ચંડપ્રદ્યોત રાજા પણ પ્રભુના દર્શન કરવા આવ્યો. પ્રભુના પ્રભાવથી ચંડપ્રદ્યોત રાજા નિવૈર બન્યો. પ્રભુની દેશના પૂર્ણ થતાં મૃગાવતીએ પ્રભુને વંદન – નમસ્કાર કરી કહ્યું, “પ્રભુ! અનિત્ય એવા આ સંસારથી વૈરાગ્ય પામી, હું આપની પાસે સંયમ લેવા ઈચ્છું છું.” પશ્ચાત્ ચંડપ્રદ્યોત રાજાને પોતાનો પુત્ર સોંપી, દીક્ષાની આજ્ઞા માંગી. ચંડપ્રદ્યોત રાજાએ ઉદ્યનકુમારને કૌશાંબીનું રાજ્ય સોંપ્યું. મૃગાવતીને દીક્ષાની આજ્ઞા આપી. ચંડપ્રદ્યોતની અંગારવતી વગેરે આઠ રાણીઓ સાથે મૃગાવતીએ પ્રભુ પાસે દીક્ષા અંગીકાર કરી. પ્રભુએ તેઓને ચંદનાસાધ્વીને સોંપ્યા.
શ્રી વીર ભગવંત પુનઃ કૌશાંબી નગરીમાં પધાર્યા. દિવસના છેલ્લા પહોરે ચંદ્ર-સૂર્ય પોતાના સ્વાભાવિક (શાશ્વત) વિમાનમાં બેસી પ્રભુને વંદન કરવા આવ્યા. તેમના વિમાનના તેજથી આકાશમાં ઉદ્યોત – પ્રકાશ ફેલાતો રહ્યો. રાત્રિનો સમય થવાથી સાધ્વી ચંદના પરિવાર સાથે ત્યાંથી ઊઠી, પ્રભુને વંદન – નમસ્કાર કરી, ઉપાશ્રયે આવી. મૃગાવતી સૂર્યના પ્રકાશ થી રાત્રિ થઈ ગઈ તે જાણી શકીનહિં. દિવસની ભ્રમણાથી ત્યાં બેઠી રહી. જ્યારે સૂર્ય-ચંદ્ર ચાલ્યા ગયા ત્યારે રાત્ પડી ગઈ છે તેમ જાણી, કાળાતિક્રમના ભયથી શીધ્રતાથી ઉપાશ્રયે આવી. ચંદનાજીએ સાધ્વીના આચારનો બોધ આપતા મૃગાવતીજીને ઠપકો આપ્યો. મૃગાવતીજી વારંવાર ચંદનાજીને ખમાવવા લાગ્યા. પોતાની ભૂલનો પશ્ચાતાપ કરતા તેઓને કેવળજ્ઞાન પ્રાપ્ત થયું. તે જ રાત્રિએ નિદ્રાધીન થયેલા ચંદનાજીના હાથ પાસે થી સર્પ જતો હતો. કેવળજ્ઞાન દ્વારા તે સર્પને જાણી, મૃગાવતીજીએ ચંદનાજીનો હાથ ઊંચો લીધો. ચંદનાજી જાગી ગયા અને પૂછ્યું કે, “મારો હાથ કેમ ઊંચો કર્યો?” “અહીં મોટો સર્પ જતો હતો.” મૃગાવતીજીએ જવાબ આપતા કહ્યું. ચંદનાજી એ ફરી પૂછ્યું “આવા ગાઢ અંધકારમાં તમે સર્પ કેવી રીતે જોયો?” મૃગાવતીજીએ કહ્યું “આપની કૃપાથી અપ્રતિપાતિ કેવળજ્ઞાન દ્વારા જાણ્યું.” આ સાંભળતા જ “અરે મે, કેવળી ભગવાનની આશાતના કરી, મને ધિક્કાર છે.” આમ પોતાની આત્મનિંદા કરતા ચંદનાજીને પણ કેવળજ્ઞાન પ્રાપ્ત થયું.
તે સમયમાં ગૌતમ સ્વામીએ પ્રભુને પૂછ્યુ, “પ્રભો! જે શાશ્વત પદાર્થો છે તે ક્યારેય ચલિત થતા નથી તો આ ચંદ્ર-સૂર્યના મૂળ વિમાન ચલિત થઈને અહીં કેમ આવ્યા?” આ એક આશ્ચર્યકારી ઘટના બની. આ અવસર્પિણીમાં ૧૦ આશ્ચર્યની (અછેરાની)અંતર્ગત સૂર્ય-ચંદ્રનું મૂળ વિમાન સહિત આવવું તે પણ એક આશ્ચર્યકારી ઘટના જાણવી.
ગોશાળાનો ઉપશર્ગઃ
એકદા પ્રભુ શ્રાવસ્તી નગરીમાં પધાર્યા. જિન ન હોવા છતાં પોતાને જિન કહેવડાવતો ગોશાળો પણ તે નગરીમાં હતો. ગૌતમ સ્વામી ગામમાં ગૌચરી એ ગયા. ત્યાં તેઓએ સાંભળ્યું કે ગોશાળા નામના સર્વજ્ઞ ગામમાં પધાર્યા છે. પ્રભુ પાસે આવીને ગૌતમ સ્વામીએ પૂછ્યું કે, “પ્રભો! ગોશાળો સર્વજ્ઞ- જિન છે?” આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુએ ગોશાળાને સર્વવૃત્તાંત જણાવ્યો અને કહ્યું કે તે સર્વજ્ઞ નથી. પ્રભુએ પોતાની સર્વજ્ઞતાનો નિષેધ કરેલ છે તેમ સાંભળી ગોશાળો અત્યંત ક્રોધિત બન્યો. ગૌચરી માટે ગામમાં આવેલ આનંદ નામના મુનિ સાથે પ્રભુને સંદેશ મોકલાવ્યો કે “આવતી કાલે હું વાદ માટે આવીશ. પોતાને તીર્થંકર કહેવડાવતા તમને(મહાવીર સ્વામીને) વાદમાં હરાવી, તમારી અસર્વજ્ઞતા ખુલ્લી કરીશ અને બાળી નાખીશ.”
ભગવાને સર્વમુનિઓને કહ્યું કે, “ગોશાળ આવે ત્યારે તે ગમે તેવો ઘણો બકવાદ કરશે. મારો તિરસ્કાર કરશે, અપમાનજનક શબ્દો – અપશબ્દો બોલશે. પરંતુ તમો સર્વે મૌન રહેજો. એક પણ શબ્દ તમે બોલશો નહિ.”
બીજા દિવસે ગોશાળો પ્રભુ જ્યાં બિરાજમાન હતા ત્યાં આવ્યો. વચનથી પ્રભુનો આક્રોશ કરવા લાગ્યો. અપશબ્દોથી પ્રભુને નવાજવા લાગ્યો. પ્રભુતો શાંત ચિત્તે, પોતાનામાં મસ્ત હતા. પ્રભુ પ્રત્યેના રાગથી સર્વાનુભૂતિ અને સુનક્ષત્ર મુનિ ભગવાનની અવહેલના જોઈ ન શક્યા. તેઓ ગોશાળાને હિત શિક્ષા દેવા લાગ્યા કે, “હે ગોશાળ! પૂર્વે તે પ્રભુને ગુરુ માન્યા હતા. તેમની સાથે જ વિચરણ કરતો હતો. તેઓએ તને જ્ઞાન આપ્યું છે તે ગુરુની જ આવી અવહેલના કરે છે? તને તે શોભતું નથી?” બન્ને મુનિનાં પર તેજોલેશ્યા મૂકી ગોશાળાએ બન્ને મુનિઓને બાળી નાખ્યા. પશ્ચાત્ પ્રભુને બાળી નાખવા માટે પ્રભુ ઉપર તેજોલેશ્યા મૂકી. તેજોલેશ્યા પ્રભુને બાળવા અસમર્થ બની. પ્રભુને પ્રદક્ષિણા કરી તેજો લેશ્યા પાછી ફરીને ગોશાળના શરીરમાં પ્રવેશી ગઈ.
તે તેજોલેશ્યાથી ગોશાળાના શરીરમાં બળતરા ઊપડી. બળુ-બળું થતો ગોશાળો ત્યાંથી ભાગ્યો અને પોતાના અનુયાયીને ઘરે ગયો. વેદનાને દૂર કરવા વધુને વધુ મદ્યપાન કરવા લાગ્યો. માટી-કાદવ લગાવવા માંડ્યો. જમીન ઉપર આળોટવા લાગ્યો. સાત દિવસ બાદ તેનું અંતઃકરણ શુદ્ધ થયું. પોતાના શિષ્યોને જણાવ્યું કે, “હું સર્વજ્ઞ નથી. હું મારા ગુરુ ભગવાન મહાવીર પ્રત્યનીક – વિરોધી થયો છુ.” તેમ પોતાની આત્મનિંદા કરવા લાગ્યો. અવસાનકાળે પોતાના દુષ્કૃત્યોની નિંદા કરવાથી તે અચ્યુત નામના બારમા દેજલોકમાં દેવપણે ઉત્પન્ન થયો.
દેવલોકથી ચ્યવી ગોશાળો સંમુચી રાજા અને ભદ્રા રાણીને ત્યાં ‘મહાપદ્મ’ નામના રાજકુમાર તરીકે જન્મ લેશે. પૂર્વભવોના અભ્યાસથી તથા સાધુ-મુનિઓ પર દ્વેષ દ્વારા બાંધેલ કર્મવડે પ્રેરાઈને તે મહાપદ્મકુમાર મુનિઓને તાડન, બંધન, હીલણા, નિંદા અને હણવારૂપ વિવિધ પિડાઓ આપશે.
એકવાર સુમંગલ નામના મુનિ કાયોત્સર્ગમાં ઊભા રહી, સૂર્યની આતાપના લેતા હશે. અત્યંત તપસ્વી અને તેજો લેશ્યા સિદ્ધ કરેલ છે તેવા તે મુનિને જોતાં જ મહાપદ્મકુમાર તેમના ઉપર નિષ્કારણ ક્રોધ કરશે. મુનિ ધ્યાનમાં ઊભા હશે ત્યાં પોતાનો રથ લઈ જઈ, મુનિ સાથે રથ ભટકાવી મુનિને પાડશે. મુનિ આ ઉપસર્ગને શાંનિથી સહન કરી, ઊભા થઈ પુનઃ કાયોત્સર્ગમાં સ્થિત થશે એટલે ફરી વાર મહાપદ્મકુમાર રથ ભટકાવી મુનિને પછાડશે આ પ્રમાણે ૨-૩ વાર પછાડશે. તે સમયે મુનિ અવધિજ્ઞાનનો ઉપયોગ મૂકી મહાપદ્મના પૂર્વભવ જાણી કહેશે કે, “તું મહાપદ્મ નથી પણ ગોશાળો છો, તે યાદ કર. તેં ચરમ તીર્થંકર એવા તારા ગુરુની અત્યંત આશાતના કરી છે. બે સાધુઓને ભગવાનની સામે જ બાળી નાંખ્યા હતાં. તેઓએ તે સહન કર્યું, હવે હું સહન નહિ કરું માટે અહીંથી ચાલ્યો જા, તેમાં જ તારું શ્રેય છે.” આ પ્રમાણે કહી મુનિ ફરી પોતાના ધ્યાનમાં મગ્ન થશે કે તરત જ મહાપદ્મમુનિને પછાડશે. વારંવાર કુમારના ઉપદ્રવથી મુનિ ક્રોધિત બની, મહાપદ્મ ઉપર તેજોલેશ્યા મૂકશે અને તેને બાળી નાંખશે. મૃત્યુ પામી મહાપદ્મકુમાર સાતમી નરકે જશે. સુમંગલ પોતાના પાપનું પ્રાયશ્ચિત્ કરી, સંયમ-તપનું આરાધન કરી, એકવારી બનશે. (એકદેવ ભવ કરી, મનુષ્ય ગતિ પામી, મોક્ષે જશે.)
મહાપદ્મ સાતમી નરકમાંથી મીકળી, સંસારમાં ભમતા અનુક્રમે દરેક નરકમાં બે – બ વાર ઉત્પન્ન થશે, નિર્યંચ યોનિઓમાં વારંવાર ઉત્પન્ન થશે. પશ્ચાત્ કંઈક કર્મ હળવા થતાં, રાજગૃહ નગરમાં બે વાર વેશ્યા થશે, બ્રાહ્મણપુત્રી રૂપે જન્મ લઈ, વ્યંતર દેવ બનશે. પશ્ચાત્ કેટલાક મનુષ્ય ભવ પામી, સંયમ અંગીકાર કરી તેની વિરાધના દ્વારા અસુરકુમારમાં ઉત્પન્ન થયા કરશે. ત્યાર પછીના મનુષ્યભવમાં નિરતિચારપણે સંયમનું પાલન કરી, પ્રથમ દેવલોકમાં ઉત્પન્ન થશે. હવે પછી સાત ભવ પર્યંત મુનિપણું પાળી, દરેક કલ્પ (દેવલોકમાં) ઉત્પન્ન થઈ, સર્વાર્થસિદ્ધિ વિમાનમાં દેવરૂપે ઉત્પન્ન થશે. અંતતઃ મહાદિદેહ ક્ષેત્રમાં દૃઢ પ્રતિજ્ઞ નામે મનુષ્ય રૂપે જન્મ પામી, સંયમ અંગીકાર કરશે.સંયમ તપની આરાધના અને ધ્યાનના રળે ચાર ધાતી કર્મોનો ક્ષય કરી, કેવછળજ્ઞમા પ્રાપ્ત કરી નિર્વાણ પામશે. ગુરુની અવજ્ઞાન – નિંદા તથા મુનિના વધથી બાંધેલ કર્મો ચિરકાળ પર્યત સંસારમાં પરિભ્રમણ કરાવે છે.
ગોશાળના જન્મ પૂર્વેના ભવથી જ તે ગુરુના વિરોધી બનાવવા સંસ્કાર લઈને આવેલ હતો. આ ભરતક્ષેત્રની ગત એક ચોવીશીમાં ઉદાય નામે તીર્થંકર થયા હતા. તેમના નિર્વાણ બાદ તેમના ગણધર પાસે ‘ઈશ્વર’ નામના એક માણસે દીક્ષા લીધી હતી. ગણધર ભગવંતે જિનેશ્વર ભગવાનની વાણી સંભળાવતા કહ્યું કે, “જે પૃથ્વીકાયના એકજીવને પણ હણે, તે જિનેન્દ્રના શાસનમાં અસંયત કહેવાય છે.” તે સમયે ઈશ્વર મુનિએ વિચાર્યું કે પૃથ્વીકાય જીવોનું સર્વથા રક્ષણ કરવા કોણ સમર્થ છે? જિનેશ્વર ભગવાનનું આ એક વાક્ય શ્રદ્ધા કરવા યોગ્ય નથી. મધ્યમપક્ષની વાત કરે તો લોક ગ્રાહ્ય થાય. તે સમયે ત્યાં વિચરતા પ્રત્યેક બુદ્ધ પાસેથી પણ સાંભળ્યું કે, “મુનિએ મન વચન કાયાથી પૃથ્વીકાય વગેરે જીવોને સમારંભ ત્યાગવો જોઈએ.” આ સાંભળી મુનિ ચિંતવવા લાગ્યા કે મુનિઓ પૃથ્વી ઉપર બેસે છે, આહાર કરે છે. પોતે નથી પાળતા, તેવી વાણી આ મુનિઓ બોલે છે. હવે હું જ ધર્મ કહીશ, જે લોકોસૂખપૂર્વક પાળી શકે. આમ વિચારતા ઈશ્વરમુનિ ઉપર વિજળી પડી તેથી મૃત્યુ પામી, સાતમી નરકે ગયા.
શ્રુત, જૈનશાસન અને સમકિતના પ્રત્યનીકપણાથી બાંધેલ તીવ્ર પાપ વડે ચિરકાળ પર્યંત નરક, તિર્યંચ, મનુષ્ય, દેવલોકમાં ભગકતો -ભગકતો તે ગોશાળ રૂપે ઉત્પન્ન થયો.
પૂર્વભવના (ઈશ્વરના ભવના) અભ્યાસથી તથા દુષ્ટ વાસનાના આવેશથી તે તીર્થંકર, ધર્મ અને સાધુઓનો અત્યંત દ્વેષી થયો હતો.
ગોશાળાએ મૂકેલ તેજોલેશ્યાના કારણે પ્રભુના રક્ત અતિસાર (લોહીના ઝાડા) તથા પિત્તજ્વર થવાથી, શરીરે અતિકૃશ થઈ ગયા. લોકોમાં એવી અફવા ફેલાણી કે ગોશાળાએ મૂકેલ તેજોલેશ્યાથી પ્રભુ છ માસમાં મૃત્યુ પામી જશે. આ સાંભળી, પ્રભુ પ્રત્યેના અનુરાગથી ‘સિંહ’ નામના અણગાર રુદન કરવા લાગ્યા. જ્ઞાન વડે આ વૃત્તાંત જાણી, ભગવાને સિંહમુનિને બોલાવ્યા અને સમજાવ્યું કે આવી આપત્તિથી તીર્થંકરો મૃત્યુ પામતા નથી. સંગમ વગેરેના ભયાનક ઉપસર્ગો પણ મને મૃત્યુ આપી શક્યા નથી. માટે “મારા મૃત્યુની ચિંતા ન કરો” ત્યારે સિંહ મુનિએ કહ્યું “પ્રભુ! આપની વિપત્તિથી બધાને પરિતાપ થાય છે. અમારા જેવાના મનની શાંતિ અર્થે આપ ઔષધનું સેવન કરો તો સારું.” આ વાતનો સ્વીકાર કરતાં પ્રભુએ જણાવ્યું કે “રેવતી ગાથા પત્નીએ મારા નિમિત્તે (મારા માટે) કોળાનો પાક બનાવ્યો છે. તે તમે ન લાવતા, પરંતુ તેમના ઘરે માટે બીજોરા પાક બનાવેલ છે તે ઔષધરૂપ લઈ આવો.” પ્રભુની આજ્ઞા મળવાથી સિંહમુનિ રેવતી શ્રાવિકાના ઘેર ગયા. રેવતી શ્રાવિકાએ અત્યંત ભક્તિભાવથી બિજોરા પાક વહોરાવ્યો. ઔષધદાન સમયે અરિહંત પ્રત્યેની ઉત્કૃષ્ટ ભક્તિ દ્વારા તેણીએ તીર્થંકર નામકર્મનો બંધ કર્યો. તે ઔષધદ્વારા વીરપ્રભુએ શરીરની આરોગ્યતા પ્રાપ્ત કરી.
પ્રભુ છદ્મસ્ગપણે વિચરતા હતા ત્યારે વહાણ નદી પાર કરતા હતા તે સમયે સંદ્રષ્ટ્ર નામના દેવે ઉપસર્ગ આપેલ તે નાગકુમાર દેવ ત્યાંથી ચ્યવીને કોઈ ગામમાં હાલિક નામે ખેડૂત તરીકે જન્મ્યો હતા. તે ગામમાં પ્રભુ પધાર્યા. તે ખેડૂતને બોધ પમાડવા, પ્રભુએ ગૌતમ સ્વામીને મોકલ્યા. ગૌતમ સ્વામીએ તેને બોધ આપ્યોે. આ તેમના ઉપદેશથી ખેડૂત દીક્ષા લેવા તત્પર બન્યો. ગૌતમસ્વામીએ હાલિક ખેડૂતની દીક્ષા આપી. બન્ને પ્રભુ પાસે આવવા નીકળ્યા. ગૌતમ સ્વામીએ પોતાના ગુરુ ભગવાન મહાવીર સ્વામીનું વર્ણન કર્યું. તે સાંભળી હાલિક મુનિએ સર્વજ્ઞ પ્રભુ પર પ્રીતિ થવા વડે બોધિબીજ સમ્યક્ત્વને પામ્યા. પ્રભુને જોતા જ, સિંહ વગેરેના ભવના વૈરના કારણે હાલિક મુનિને ક્રોધ ઉત્પન્ન થયો. તેમણે ગૌતમસ્વામીને કહ્યું કે, “જો તમારા ગુરુ આ હોય તો મારે તમારું પણ કંઈ કામ નથી.” આ પ્રમાણે કહી, દીક્ષા છોડી ચાલ્યો ગયો.
ગોતમસ્વામીએ પ્રભુને પૂછ્યું, “આ હાલિક ખેડૂતને તમને જોતાં જ દ્વેષ કેમ થયો? દીક્ષા મૂકીને ચાલ્યો કેમ ગયો?” “હે ગૌતમ! ત્રિપુષ્ટ ના ભવમાં મેં જે સિંહને માર્યો હતો તે જ સિંહનો જીવ આ ખેડૂત છે. તે સમયે તું મારો સારથિ હતો. ફડફડતા સિંહને તેં સમાધાન કરી શાંત વચને શાંત કર્યો હતો. ત્યારથી જ તે તારા ઉપર સ્નેહી અને મારા ઉપર દ્વેષી થયો હતો. આ કારણે જ એને બોધ પમાડવા તમને મોકલ્યા હતા. તે ખેડૂતે બોધીબીજ પ્રાપ્ત કરી લીધું છે. ભવાંતરમાં જરૂર તે આત્મકલ્યાણ કરશે.” આ પ્રમાણે જણાવી પ્રભુએ અન્યત્ર વિહાર કર્યો.
પ્રભુ વણિજક ગ્રામ (વાણિજ્યગામ)ના દ્યુતિપલાશ ઉદ્યાનમાં સમવસર્યા. પ્રભુની દેશના સાંભળી આનંદ નામના ગૃહપતિએ પ્રભુ પાસે શ્રાવક ધર્મ અંગીકાર કર્યો. ૧૨ વ્રત તથા બીજા નિયમો ગ્રહણ કર્યા. તેમની શિવાનંદા નામની પત્નિએ પણ શ્રાવિકા વ્રત ગ્રહણ કર્યા. ગ્રામાનુગ્રામ વિચરતા દેવતાઓથી પણ અક્ષોભ્ય (ડગાવી ન શકાય) તેવા મુખ્ય દશ શ્રાવકો પ્રભુને થયા. તેની વિગતો આ પ્રમાણે છે.
——-
એકદા પ્રભુ ચંપાનગરીમાં પધાર્યા. આ સમયે ગૌતમસ્વામીને અષ્ટાપદ પર્વત ઉપર જવાની ઈચ્છા થઈ. પ્રથમ જિનેશ્વર શ્રી ઋષભદેવ સ્વામી આ પર્વત ઉપરથી મોક્ષે ગયા હતા. આવા તીર્થ સ્થાન રૂપ અષ્ટાપદ પર્વત પર જવા ગૌતમસ્વામીએ પ્રભુની આજ્ઞા માગી. ઘણા જીવો (તાપસો)નું કલ્યાણ થવાનું છે તેમ જાણી પ્રભુએ આજ્ઞા આપી. પોતાની ચારણલબ્ધિવડે ગૌતમસ્વામી વાયુ વેગે થોડા સમયમાં અષ્ટાપદ પર્વત પાસે આવી ગયા. તે સમયે અષ્ટાપદ પર્વતની તીર્થભૂમિ પર પહોંચવા ૧૫૦૦ તાપસો પણ આવ્યા હતા. તેમાંથી ૫૦૦ તાપસો પહેલી મેખલા (ટૂંક) સુધી આવી અટકી ગયા હતા. આગળ વધવા તેઓ સમર્થ ન હતા. તેઓ ઉપવાસને પારણે લીલા કંદાદિનું પારણું કરી, તે મેખલા ઉપર જ રહ્યા હતા.
બીજા ૫૦૦ તાપસો બીજી મેખલામાં (ટૂંક) સુધી આવી અટકી ગયા હતા. ત્યાંથી આગળ વધવા સમર્થ ન હોવાથી ત્યાં છઠ્ઠ ઉપવાસ કરી, પારણે સૂકા કંદાદિ લેતા ત્યાં અટકી ગયા.
ત્રીજા ૫૦૦ તાપસો ત્રીજી મેખલા સુધી આવી અટકી ગયા હતા. તેઓ અઠ્ઠમ તપ કરી સૂકી સેવાળથી પારણું કરી, ત્યાં જ રહ્યા હતા.
સુવર્ણ જેવી કાંતિવાળા, પુષ્ટ શરીરવાળા ગૌતમસ્વામીને આવતા જોઈ, તેઓ પરસ્પર કહેવા લાગ્યા, “આપણે શરીરે કૃશ થઈ ગયા છીએ તથાપિ આગળ પડી શકતા નથી તો સ્થૂલ શરીરવાળા આ મુનિ પર્વત કેવી રીતે ચડી શકશે?” તેઓ પરસ્પર હજુ વાતો કરે છે તેવામાં તો મહાલબ્ધિધારી ગૌતમમુનિ અષ્ટાપદ પર્વત ઉપર ચડી ગયા. તાપસો વિચાર કરવા લાગ્યા કે “આ મુની મહાશક્તિવાન છે. તેઓ પાછા આવશે ત્યારે આપણે તેના શિષ્ય થઈશું.” આદરપૂર્વક તેમના પાછા આવવાની રાહ જોવા લાગ્યા.
બીજા દિવસે પ્રાતઃકાળે ગૌતમસ્વામી પર્વત ઉપરથી ઉતરવા લાગ્યા. પહેલી, બીજી અને ત્રીજી એમ ત્રણે મેખલા ઉપર રહેલા તાપસો એ ગૌતમસ્વામી પાસે દીક્ષા અંગીકાર કરીે ગૌતમસ્વામી સાથે તેઓ પ્રભુના દર્શન કરવા ચાલ્યા. રસ્તામાં ભિક્ષાનો સમય થયો એટલે ગૌતમ ગણધરે નૂતન દીક્ષિત તાપસમુનિઓને પૂછ્યું કે, “તમારે પારણા માટે શું ઈષ્ટ વસ્તુ લાવું?” તેઓએ કહ્યું કે “પયાસાન્ન (ખીર) લાવજો.” એટલે ગૌતમ સ્વામી લબ્ધિ દ્વારા એક નાનકડછ પાત્રમાં ખીર લાવ્યા અને બોલ્યા કે “હે મુનિઓ! તમે બધા બેસી જાઓ અને આ ખીરથી પારણું કરો.” આટલા પયસાન્નથી શું થશે? તેમ સર્વના મનમાં આવ્યું. પરંતુુ ગુરુની આજ્ઞા પ્રમાણે બધા એક સાથે બેસી ગયા. અક્ષીણ મહાનસ લબ્ધિ વડે તેટલા પયસાન્નથી સર્વને પારણું કરાવ્યું.
જ્યારે તાપસ ભોજન કરવા બેઠા ત્યારે પૂર્વના મહાન પુણ્યોદયે વીર પરમાત્મા જેવા ગુરુ મળ્યા છે. આપણને બોધ કરાવનાર આવા પિતા તુલ્ય મુનિ મળવા અતિ દુર્લભ છે. આ પ્રમાણે ચિંતવતા સેવાળભક્ષી ૫૦૦ તાપસોને કેવળજ્ઞાન પ્રગટ થયું. દત્ત પ્રમુખ ૫૦૦ તાપસોને દૂરથી પ્રભુની પ્રાતિહાર્ય જોઈ કેવળજ્ઞાન પ્રાપ્ત થયું. અને કૌડિન્યાદિ ૫૦૦ તાપસોને ભગવાનના દૂરથી જ દર્શન થયા ત્યાં કેવળજ્ઞાન ઉત્પન્ન થયું.
પશ્ચાત્ ભગવાનને પ્રદક્ષિણા કરી, કેવળી ભગવાનની સભામાં બેઠા, ગૌતમસ્વામીએ પ્રભુને વંદન કરવા કહ્યું, એટલે ભગવાને ગૌતમ ગણધરને કહ્યું કે, કેવળી ભગવાનની આશાતના કરો નહિ. ગૌતમસ્વામીએ તરત જ તેઓને ખમાવ્યા અને વિચારવા લાગ્યા “મારા દિક્ષિત છતાં તેઓએ અલ્પકાળમાં કેવળજ્ઞાન પ્રાપ્ત કર્યું. હું ભારે કર્મી લાગું છું. આ ભવમાં મને કેવળજ્ઞાન થશે કે નહિ” તેમને આવી ચિંતા કરતા જોઈ પ્રભુએ કહ્યું, “ચિરકાળના સંસર્ગથી મારી ઉપર તને ગાઢ સ્નેહ છે. તેથી તારું કેવળજ્ઞાન રૂંધાયું છે. તે સ્નેહને અભાવ થશે ત્યારે તે પ્રગટ થશે.”
સુલસા શ્રાવિકાઃ
પ્રુભ ઉપર ભક્તિભવા ધરાવતા “અંબડ” નામક પરિવ્રાજક ત્યાં આવ્યા. પ્રભુને વંદન નમસ્કાર કરી, પ્રભુની તેણે સ્તુતિ કરી. પ્રભુની દેશના સાંભળી પરિવ્રાજક રાજગૃહ તરફ જવા તૈયાર થયા. ભગવાને તેને કહ્યું, “તું રાજગૃહમાં જઈ નાગ નામના રથકારની પત્ની સુલસાને અમારી આજ્ઞાથી કુશળતા પૂછજે.” અંબડ પરિવ્રાજક રાજગૃહમાં આવી વિચારવા લાગ્યો કે “પ્રભુએ કોઈને નહિ અને આ શ્રાવિકાને કુશળતા પૂછાવી? તેનું કારણ શું હશે?” માટે સુલસાની પરીક્ષા કરું.
અંબડ નગરના પૂર્વદ્વારે બ્રહ્માનું રૂપ બનાવી બેઠો. સાક્ષાત્ બ્રહ્મા આવ્યા છે તેમ જાણી, આખું નગર ઊમટ્યુ, પણ સુલસા ન ગઈ.
બીજા દિવસે વિષ્ણુનું રૂપ લઈ, દક્ષિણ દરવાજે બેઠો. ત્રીજા દિવસે શંકરનું રૂપ કરી પશ્ચિમ દરવાજે બેઠો. પણ સુલસા ન આવી.
ચોથા દિવસે સમવસરણ વિકુર્વી (વૈક્રિય લબ્ધિથી બનાવી) જિનેશ્વરનું રૂપ લઈ બેઠો તો પણ સુલસા ન આવી. સુલસાને જિનશાસનમાં અવિચળ શ્રદ્ધા હતી કે ચોવીશમાં જિનેશ્વર તો વીરપ્રભુ છે. તે તો પધાર્યા નથી, માટે આ કોઈ દંભી જ જણાય છે.
અંબડ સુલસાને ડગાવી ન શક્યો. દેવ,ગુરુ, ધર્મ પ્રતિ તેની અવિચળ શ્રદ્ધાથી આનંદિત બની, પોતાના મૂળ રૂપે તેના ઘરે ગયો, એટલે સુલસાએ સ્વાગત કર્યું હે ધર્મ બંધુ! વીર પ્રભુના ઉત્તમ શ્રાવક! તમારું સ્વાગત છે. અંબડે પ્રભુનો સંદેશો કહ્યો અને કહ્યું કે તું એક જ એવી ગુણવતી છો કે જેના ખબર વીર પ્રભુએ પૂછાવ્યા છે. અરિહંત જિનેશ્વર પ્રત્યેની તેની શ્રદ્ધા અદ્વિતીય હતી. આ જ કારણથી સુલસાએ તીર્થંકર નામ કર્મનો બંધ કર્યો.
મગધાધીશ સમ્રાટ શ્રેણિક અભયકુમાર વગેરે અનેક પુત્રોએ પ્રભુ પાસે દીક્ષા અંગીકાર કરીે શ્રેણિક કાલી, મહાકાલી વગેરે રાણીઓએ સંયમ લીધો, ધન્ના, શાલિભદ્ર જેવા ધનકુબેરોએ પ્રવ્રજ્યા લીધી. આર્દ્રકુમાર જેવા આર્યેત્તર જાતિના યુવકે, હરિકેશી જેવા ચાંડાલ જાતિના મુમુક્ષોએ, અર્જુનમાલી, જેવા હત્યારાઓએ પણ પોતાની વૃત્તિઓમાં ઉત્ક્રાંતિ કરીને, ભગવાનના શ્રમણસંઘમાં સ્થાન મેળવ્યું હતું.
વૈશાલી ગણરાજ્યના પ્રભુખ, મહારાજા ચેટક ભગવાન મહાવીરના મુખ્ય શ્રાવક હતા. તેમના છએ જમાઈ, ઉદાયન, દધિવાહન, શતાનિક, ચંડપ્રદ્યોત, નંદિવર્ધન તથા શ્રેણિક, નવમલ્લવી અને નવ લિચ્છવી આ અઢારે ગણનરેશો ભગવાનના પરમ ભક્ત હતા.
ભગવાનને સ્ત્રી – પુરુષ, ક્ષત્રિય, બ્રાહ્મણ, શૂદ્ર, વૈશ્ય, આર્ય-અનાર્ય વગેરે બધાને કોઈપણ જાતના ભેદભાવ વગર પોતાના ધર્મતીર્થમાં સ્થાન આપ્યું.
પ્રભુને ૧૪,૦૦૦ સાધુઓ, ૧૬,૦૦૦ સાધ્વીઓ, ૧,૫૯,૦૦૦ શ્રાવક, ૩,૧૮,૦૦૦ શ્રાવિકા, ૭૦૦ કેવળજ્ઞાની, ૫૦૦ મનઃપર્યવજ્ઞાની, ૧,૩૦૦ અવધિજ્ઞાની, ૩૦૦ ચૈદપૂર્વધર, ૭૦૦ વૈક્રિયલબ્ધિધર અને ૪૦૦ વાદી થયા.
ભગવાનને કેવળજ્ઞાન પૂર્વે ૧૨ ચાતુર્માસ કર્યા તે આ પ્રમાણેઃ-
(૧) અસ્થિકગ્રામ, (૨) રાજગૃહ (નાલન્દા) (૩) ચંપા, (૪) પૃષ્ઠ ચંપા
(૫) ભદ્રિકા, (૬) ભદ્રિકા, (૭) આલંભિકા, (૮) રાજગૃહ,
(૯) વજ્રભૂમિ, (૧૦) શ્રાવસ્તી, (૧૧) વૈશાલી અને (૧૨) ચંપા.
કેવળજ્ઞાન ભાદ ભગવાને ૩૦ ચાતુર્માસ કર્યા તે આ પ્રમાણેઃ-
(૧) રાજગૃહ, (૨) વૈશાલી, (૩) વાણિજ્યગ્રામ, (૪) રાજગૃહ,
(૫) વાણિજ્યગ્રામ, (૬) રાજગૃહ, (૭) રાજગૃહ, (૯) વાણિજ્યગ્રામ,
(૧૦) રાજગૃહ, (૧૧) વાણિજ્યગ્રામ, (૧૨) રાજગૃહ, (૧૩) મિથિલા,
(૧૪) ચંપા, (૧૫) મિથિલા, (૧૬) વાણિજ્યગ્રામ, (૧૭) રાજગૃહ,
(૧૮) વાણિજ્યગ્રામ, (૧૯) વૈશાલી, (૨૦) વૈશાલી, (૨૧) રાજગૃહ,
(૨૨) નાલંદા, (૨૩) વૈશાલી, (૨૪) મિથિલા, (૨૫) રાજગૃહ,
(૨૬) નાલંદા (૨૭) મિથિલા, (૨૮) મસ્થિલા (૨૯) રાજગૃહ
(૩૦) અપાપપુરી.
સર્વ મળી પ્રભુનાં ૪૨ ચાતુર્માસ નીચે પ્રમાણેના ગામમાં વ્યતીત થયાંઃ-
ક્રમ ગામનું નામ ચાતુર્માસની સંખ્યા.
૧. અસ્થિકગામ પ્રથમ ૦૧
૨. ચંપા – પૃષ્ઠ ચંપા ૦૪
૩. રાજગૃહ-નાલંદાપાડા ૧૪
૪. વૈશાલી- વાણિજ્યગ્રામ ૧૨
૫. મિથિલા નગરી ૦૫
૬. ભદ્રિકા નગરી ૦૨
૭. આલંભિકા ૦૧
૮. શ્રાવસ્તી ૦૧
૯. વજ્રભૂમિ (અનાર્યભૂમિ) ૦૧
૧૦. અપાપાનગરી (પાવાપુરી) ૦૧ (અન્તિમ)
ભગવાન મહાવીરના આ સમય દરમ્યાન નવ વ્યક્તિઓ તીર્થંકર નામકર્મનો બંધ કર્યો;
(૧) મગધપતિ શ્રેણિક રાજા, (૨) મહાવીર સ્વામીના કાકા સુપાર્શ્વ,
(૩) પોટિલા અણગાર (સાધ્વીજી) (૪) કૌશાંબીપતિ રાજા ઉદાયન,
(૫) મહાશતક શ્રાવક, (૬) શંખ શ્રાવક,
(૭) અંબડ સન્યાસી, (૮) સુલસા શ્રાવિકા અને
(૯) રેવતી શ્રાવિકા.
અંતિમ દેશનાઃ
પ્રભુએ અંતિમ ચાતુર્માસ અપાપાનગરીક (પાવાપુરી)માં કર્યું. ચાતુર્માસના અંતિમા માસમાં પોતાનો નિર્વાણ સમય સમીપ છે તેમ જાણી પ્રભુએ હસ્તિપાળ રાજાની શૂલ્કશાળા (દાન શાળામાં) આસો વદ- ૧૪ના અંતિમ દેશાનાની શરૂઆત કરી. નવ મલ્લી અને નવ લિચ્છવી એમ ૧૮ ગણરાજાઓ છઠ્ઠ પૌષધ કરી, પ્રભુની દેશના સાંભળવા બેસી ગયા હતા. ૧૨ પ્રકારની પરિષદા ઉપસ્થિત હતી. પ્રભુએ ૧૬ પ્રહર પર્યંત (૪૮ કલાક) અંતિમ દેશના આપી. આ અંતિમ દેશનામાં ભગવાને પુણ્યવિપાક (ફળ) સંબંધી પંચાવન અને પાપવિપાક સંબંધી પંચાવન અધ્યયન કહ્યાં. જે અત્યારે ‘વિપાકસૂત્ર’ તરીકે પ્રસિદ્ધ થયા છે. તેમાંથી ૧૦ સુખ વિપાકના અને ૧૦ દુઃખ વિપાક (પુણ્ય-પાપ વિપાક) એમ ૨૦ અધ્યયન જ હાલ ઉપલબ્ધ છે. પશ્ચાત્ અપ્રશ્ન (કોઈના પ્રશ્ન પૂછ્યા વિના છત્રીશ અધ્યયન કહ્યાં. જે અત્યારે ‘ઉત્તરાધ્યનસૂત્ર’ તરીકે પ્રસિદ્ધ છે. સાડત્રીશમું ‘પ્રધાન’ નામનુ અધ્યયન કહેતા હતા ત્યારે ઈન્દ્રનું આસન કંપાયમાન થતા, પ્રભુનો નિર્વાણ કાળ એકદમ સમીપ જાણી, ઈન્દ્રે પ્રભુને હાથ જોડી, વંદન કરી નિવેદન કર્યું કે, “પ્રભુ! તમારા જન્મનક્ષત્ર, હસ્તોત્તરા નક્ષત્રમાં ભસ્મગ્રહ સંક્રાંત થવાનો છે. તમારા જન્મનક્ષત્રમાં સંક્રાંત થયેલો તે ગ્રહ બે – અઢી હજાર વર્ષ સુધી તમારા સાધુ-સાધ્વીઓને, સંઘને બાધા ઉત્પન્ન કરશે. તમે થોડું આયુષ્ય વધારો, તે ગ્રહ જન્મનક્ષત્રમાં સંક્રમે ત્યાં સુધી આપ રહો. તે સંક્રમણ પર તમારી દૃષ્ટિ પડશે તો તમારા પ્રભાવથી તે નિષ્ફળ થશે.” ત્યારે ભગવાને કહ્યું હે, શક્રેન્દ્ર! આયુષ્યને વધારવા કોઈ સમર્થ નથી. દુષમકાળના પ્રભાવથી તીર્થને બાધા થવાની જ છે. ભવિતવ્યતાના કારણે જ અત્યારે ભસ્મૂ ગ્રહનો ઉદય થઈ રહ્યો છે.
આ જ રાત્રિએ પ્રભુએ પોતાને મોક્ષ છે તેમ જાણી, ગૌતમસ્વામીને પોતા પ્રત્યેનો સ્નેહભાવનો છેદ કરવાનો આ ઉચિત સમય છે તેમ જાણી, દેવશર્મા નામના બ્રાહ્મણને પ્રતિબોધ પમાડવા, ગૌતમ સ્વામીને સમીપના ગામમાં પ્રભુએ મોકલ્યા.
નિર્વાણ પદની પ્રાપ્તિઃ
આસો વદ – ૧૫ની પાછલી રાતે, છઠ્ઠ તપયુક્ત, પર્યંકાસને સ્થિત, સ્વાતિ નક્ષત્રમાં પ્રભુ નિર્વણને પ્રાપ્ત થયા. તે સમયે ચંદ્ર સંવત્સર, પ્રીતિવર્દ્ધનમાસ, નંદિવર્ધન નામે પક્ષ, અગ્નિવેશ (ઉપશમ) નામે દિવસ, દેવાનંદ અથવા નિરતિ નામે રાત્રિ, અર્ચનામે ોવ, શુલ્ક નામે પ્રાણ, સિદ્ધ નામે સ્તોક, સર્વાર્થ સિદ્ધ નામે મુર્હૂત અને નાગ નામે કરણ હતું.
ગૃહસ્થાપણાનાં ત્રીશ વર્ષ અને સંયમીપણાના ૪૨ વર્ષ, સર્વ મળી ૭૨ વર્ષનું આયુષ્ય પ્રભુએ પૂર્ણ કર્યું. પ્રભુનો છદ્મસ્થકાળ સાડા બાર વર્ષ અને એક પખવાડિયાનો હતો. શ્રી પાર્શ્વપ્રભુના નિર્વાણ બાદ ૨૫૦ વર્ષ પશ્ચાત્ શ્રી મહાવીર સ્વામી નિર્વાણ પામ્યા.
ગૌતમસ્વામી દેવશર્મા બ્રાહ્મણને પ્રતિબોધ પમાડી, પ્રભુનાં ચરણમાં પહોંચી જવા ઈચ્છતા હતા પરંતુ સંધ્યા થઈ જવાથી ત્યાં રોકાઈ ગયા. રાત્રે ભગવાનના નિર્વાણના સમાચાર જાણી, ગૌતમસ્વામી ભાવવિહ્વળ બની ગયા. “પ્રભો! નિર્વાણ સમયે આપે મને દૂર મોકલ્યો! અંત સમયે મને દર્શનથી પણ દૂર રાખ્યો…” કેટલીક ક્ષણો આવા ભાવપ્રવાહમાં વહ્યા, બાદ વિચારોનો પ્રવાહ બદલાઈ ગયો. ભગવાન તો વીતરાગ હતા. હું તેમના પર મોહ રાખીને રહ્યો હતો. આવા શુભ વિચારો દ્વારા શુક્લધ્યાન પર આરૂઢ થતા, તે રાત્રે કેવળજ્ઞાન પ્રાપ્ત કર્યું.
ગૌતમસ્વામી બાર વર્ષ પર્યંત કેવળી પણે વિચર્યા. તેમના નિર્વાણ બાદ સુધર્મા સ્વામીને કેવળજ્ઞાન પ્રાપ્ત થયું અને તેમના શિષ્ય જંબૂસ્વામીએ શાસન સુકાન સંભાળ્યું. જંબૂસ્વામીને કેવળજ્ઞાન પ્રાપ્ત થયા પશ્ચાત્ પ્રભવસ્વામી શાસનનાયક બન્યા. જંબૂસ્વામી અંતિમ કેવળી થયા. તેમના નિર્વાણ બાદ મોક્ષ માર્ગ બંધ થયો.
વીર પ્રભુનું શાસન ૨૧,૦૦૦ વર્ષ પર્યંત ચાલશે.

PAST-INCARNATION
Bhagavan Mahavir was the last and the twenty forth Tirthankar of this era in the Jain tradition. He had a highly developed multifaceted personality. He scintillated with the infinitely intense glow of the pure soul. All the virtues and powers of his soul were completely awakened and active. He had infinite power but, at the same time, he also had infinite compassion. Possessing ultimate powers of the soul, he was unconquerable even by gods and demons. Thus Tirthankar Mahavir was an undefeatable, fully developed and absolutely composite human being.
But the seeds of this grandeur and greatness of Bhagavan Mahavir were sown in the remote past. He had been doing rigorous penance, indulging in altruism and practicing deep meditation in many of his past incarnation. From this angle the incidents from earlier incarnations of this supreme soul are very important and inspiring. The first incident in this sequence is known as “the first touch of righteousness”. The first incident in this sequence is known as “the first touch of righteousness”. It is from the 27th birth before the final birth of the soul of Bhagavan Mahavir. The story of this birth as the village elder Nayasar goes like this-
First Glimpse of Right Knowledge: Nayasar
In the twenty seventh births before being born as Bhagavan Mahavir, this soul was a village elder and forester working for king Shatrumardhan of Pratisthan City in the west Mahavideh area. He used to bring all the wood required for construction purposes from the forest. One day at noontime all the workers were taking rest after their lunch. Nayasar also sat under a tree in order to take the food he had brought along. Before starting to eat he saw some ascetics wandering without food or water in this scorching sun. If they happen to come this side, I will offer a part of my food to them. I will be benefited by this simple act of serving guests and my day will become purposeful.
Innocent Nayasar waited looking at the approaching ascetics. With deep devotion he offered them this pure food. When they proceeded towards the town, Nayasar accompanied them for some distance to show the way. When Nayasar bowed before the ascetics before taking their leave, they gave him sermons of the true path, the simple code of compassion, pity, simplicity, humility and equanimity. Devoted and respectful, Nayasar got enlightened and the seed of righteousness (Samyaktva) sprouted in his mind. As this is the starting point of the spiritual evolution, the moment when a soul lost in the darkness of illusion got the first glimpse of spiritual light, the counting of the earlier incarnations of the soul that became Bhagavan Mahavir begins here.
The Third Birth: Marichi
After completing his age (the age of a being, according to Jainism, is a fixed period determined by actions in the immediately preceding birth), the soul of Nayasar was reborn as a god in the Saudharm Kalpa. He then took birth as Marichi, the son of Chakravarti (sovereign of six continents) Bharat in the city of Ayodhya. After hearing the first discourse of Bhagavan Rishabhdev he became a Shraman. But as he could not sustain the rigorous ascetic codes, he abandoned the dress of a Shraman, made desired relaxation in the harsh code of Shraman conduct, and became a Tridandi Parivrajak (a class of mendicants). He started keeping an umbrella and a pair of wooden slippers. He also used to take bath and apply fragrant pastes like sandal wood paste. However, he still believed the path of Rishabhdev to be the best. He would sit just outside the diving pavilion (Samavasaran) of Rishabhdev and when asked about his strange dress, he would innocently accept his weaknesses and preach to the people around, inspiring them to accept the religion of Shramans.
One day Bharat Chakravarti asked Bhagavan Rishabhdev, “Prabhu! Is there any great being (soul) present in this congregation who will become a Tirthankar like you?” Rishabhdev replied, “Bharat! Outside this religious congregation sits your son Marichi dressed as a Parivrajak. After penances and other practices for many reincarnations, he will become the last Tirthankar of this cycle of time. During his penance from Marichi to Mahavir, he will also be born as Triprishtha Vasudev (the lord of three regions) in one birth and in another reincarnation as Priyamitra Chakravarti”. (M-1/1).
Hearing about the astoundingly bright future of the soul of his son Marichi, Emperor Bharat burst with joy. He went to Marichi with the happy news and said “Marichi! You are extremely lucky, I greet you as the future Tirthankar”.
Marichi was overjoyed hearing the prophecy of Bhagavan Rishabhdev. His happiness was boundless. But at the same time, thoughts of the glory of his clan stirred his conceit. Filled with pride for his clan, he uttered, “How great is my clan and what a superior family is that to which I belong! My grandfather is the first Tirthankar, my father is the first Chakravarti, and I will became a Vasudev, a Chakravarti, and finally the last Tirthankar of this cycle of time. How great, indeed!” And thus Marichi almost burst with conceit. Slowly he slid down from the heights of spiritual excellence, and was drawn into the whirlpool of the egoism of racial supremacy. (M-1/2)
According to the Jain tradition, Marichi was the founder of the Parivrajak School. Marichi used to say that the Shramans were free of the distortions of mind, speech and body, but the Parivrajaks had these. As such, the Parivrajaks started keeping a trident, there symbol. In his last days he made prince Kapil his itself from the Shraman School.Vishvabhuti
The soul of Marichi moved from the human dimension to that of gods and back again alternatively for twelve incarnations. When born as human he became Parivrajak many a time and observed numerous austerities. In his sixteenth reincarnation he was born as prince Vishvabhuti the nephew of king Vishvanandi of Rajgriha. He became an ascetic and did harsh penance before breathing his last. In the seventeenth reincarnation he took birth as a god in the Mahashakra dimension of gods and in eighteenth as Triprishtha Vasudev.
Triprishtha Vasudev
Queen Mrigavati of king Prajapati of Potanpur gave birth to an extremely powerful son. He was named Triprishtha.
Prajapati was an ordinary king of a subordinate kingdom of the Prativasudev Ashvagriv (See appendix). Triprishtha was a very brave and valorous young man. When the fame of his powers and strength reached Ashvagriv he became apprehensive. He asked his astrologer about how he would meet his end. The astrologer said, “The man who crush your powerful emissary-Chandamegh and also kill the ferocious lion of Tunga Mountain will be the messenger of death for you”.
One day Ashvagriv sent Chanda to Potanpur. When this emissary misbehaved, Triprishtha threw him out. Then an order was issued to Prajapati; “A ferocious lion has created havoc in the Shali area. Immediately proceed to that area and protect the farmers from the lion”. When Prajapati prepared to go, prince Triprishtha requested, “Father! When we are available you need not take the trouble to proceed for this insignificant venture. Your sons can easily take care of that petty beast”.
Triprishtha and his elder brother Baldev Achal Kumar went to that forest and inquired about the lion from the local populace. As directed, they proceeded toward the den of the lion. Disturbed by the noise of the village folk, the lion came out of its den and charged towards the princes. Looking at the approaching lion Triprishtha thought, “The creature is alone moving on its feet, who do I need my bodyguards and the chariot? When it does not carry and weapon why should I? I will face it alone and bare handed”. Triprishtha got down from the chariot and threw away his weapons. He fought alone and bear handed with the ferocious men-eater. In the end he caught hold of the jaws of the lion and tore it apart. Standing at a safe distance, the farmers jumped with joy and hailed the prince. The driver of the chariot of the prince went near the writhing lion, said a few words of sympathy, and covered its wounds with medicinal herbs. The dying moments of the beast became peaceful. This act infused a feeling of affection for the driver in the mind of the dying lion. (M-2/1)
When the driver reincarnated as the chief disciple of Bhagavan Mahavir, Indrabhuti Gautam, this lion born as a farmer. When the farmer saw Gautam he was infused with a feeling of fraternity and respect for Gautam. He became Gautam’s disciple. But when he happened to see Bhagavan Mahavir, the dormant feelings of fear and vengeance surfaced. Bhagavan Mahavir then dormant feelings of fear and vengeance surfaced. Bhagavan Mahavir then revealed the cause of these dormant feelings by narrating the story of his earlier life. (M-2/2)
Prince Triprishtha conquered the evil king, Prativasudev Ashvagriv, and established his own empire over three continents. He became the first Vasudev of this cycle of time.